Page 1
1 १ मध्य-प्रौढावस्थेतील शारीररक आणि बोधणिक णवकास - १ घटक रचिा १.० उद्दिष्ट्ये १.१ प्रस्तावना १.१.१ मध्य-प्रौढावस्थेची व्याख्या १.२ शारीररक द्दवकास १.२.१ शारीररक द्दस्थत्यंतरे: शरीराच्या क्षमतांमध्ये हळूहळू बदल १.२.२ उंची, वजन आद्दि शारीररक बळ: बदलांचे मापदंड १.२.३ इंद्दियानुभव: मध्यम वयातील दृष्टी आद्दि ध्वनी १.२.४ प्रद्दतद्दिया काळ: इतकाही कमी होत नाही १.२.५ मध्य-प्रौढावस्थेतील लैंद्दिक संबंध: मध्यम वयातील वततमान लैंद्दिकता १.३ स्वास््य १.३.१ स्वास््य आद्दि आजार: मध्य-प्रौढत्वातील चढ-उतार १.३.२ रक्तवाद्दहनयांशी संबंद्दधत हृदयरोिाचे अ आद्दि ब: आरोग्य आद्दि व्यद्दक्तमत्व यांच्याशी संलग्नता १.४ ककतरोिाचा धोका १.५ सारांश १.६ प्रश्न १.७ संदभत १.० उणिष्ट्ये • मध्य-प्रौढावस्थेतील शारीररक बदलांचा लोकांवर होत असिारा पररिाम स्पष्ट करिे • मध्य-प्रौढावस्थेत होिाऱ्या इंद्दियानुभवातील बदलांची चचात करिे. • मध्य-प्रौढावस्थेतील प्रद्दतद्दियेच्या वेळेत होिारे बदल स्पष्ट करिे. • मध्यमवयीन पुरूष आद्दि मध्यमवयीन द्दियांमधील लैंद्दिकतेत बदल कसे होतात हे ओळखिे • मध्य-प्रौढावस्थेत होिाऱ्या आरोग्यातील बदल समजून घेिे. • रक्तवाद्दहनयांशी संबंद्दधत हृदयरोिाशी संबंद्दधत जोखीम घटक समजून घेिे munotes.in
Page 2
द्दवकासात्मक मानसशाि
2 • व्यद्दक्तमत्त्वाच्या नमुनयांचे प्रकार समजून घेिे, जसे की अ प्रकार, ज्यामुळे भयावह दूरिामी पररिाम होतात • ककतरोिाची कारिे आद्दि त्याचे द्दनदान आद्दि उपचार करण्यासाठी उपलब्ध साधनांचे वितन करिे. १.१ प्रस्ताविा जरी वयाची सीमा द्दनद्दित केली िेली नसली, तरी मध्य-प्रौढत्व हा वयाच्या ४० ते ६५ वषाांचा कालावधी आहे. द्दजथे काळाच्या ओघाद्दवषयी दृश्य स्मरद्दिका लोकांना सूद्दचत होते. त्यांच्या शरीरात आद्दि त्यांच्या बोधनात्मक क्षमतांमध्ये काही प्रमािात आिंतुक बदल द्ददसून येतात. या अवस्थेत, अनेक व्यक्ती मध्यम वयाच्या बदलत्या मािण्यांमध्ये समायोजन करण्यात यशस्वी होतात, परंतु त्याच वेळी अनेकजि या वयाकडे आव्हान म्हिून पाहतात, जे त्यांना आहार, व्यायाम आद्दि व्यावसाद्दयक यश प्राप्त करण्यास कायत करिे यांद्वारे कायतरत राहण्यास भाि पाडते. या प्रकरिामध्ये आपि मध्य-प्रौढत्वाच्या शारीररक आद्दि बोधनात्मक बदलांची चचात करिार आहोत, जे आपल्याला चांिले आद्दि वाईट दोनही वृत्त सुचद्दवते. या प्रकरिामध्ये आपि हा कालखंड, ज्या मािाांनी आद्दि ज्या प्रद्दियांद्वारे एखाद्या व्यक्तीस चांिले आद्दि वाईट दोनही वदी देतो, त्यांवर चचात करिार आहोत. अनेक लोक आपल्या क्षमतेनुसार काम करून त्यांच्या आयुष्याला पूवी कधीही प्राप्त न झालेला आकार देण्यात िुंतलेले असतात. या घटकात आपि उंची, साम्यत आद्दि वजन यांद्वारे शारीररकदृष्ट्या येिाऱ्या बदलांवर लक्ष केंद्दित करून एखाद्याच्या शारीररक द्दवकासाचा द्दवचार करिार आहोत आद्दि मध्यम प्रौढावस्थेत लैंद्दिकतेच्या भूद्दमकेनंतर एखाद्याच्या इंद्दियांमध्ये दृश्यमान आद्दि अदृश्य सूक्ष्म घसरिीबिल चचात करिार आहोत. संपूित घटकात आरोग्य आद्दि आजार या दोहोंचे परीक्षि केलेले आहे आद्दि या काळातील प्रमुख आरोग्य समस्या, ककतरोि आद्दि हृदयरोि यांकडे द्दवशेष लक्ष द्ददलेले आहे. १.१.१. मध्य-प्रौढावस्थेची व्याख्या (Defining Middle Adulthood) बहुतेक व्यक्तींसाठी, मध्य-प्रौढत्व हा असा काळ आहे, द्दजथे शारीररक क्षमतांमध्ये घट होते आद्दि जबाबदाऱ्या द्दवस्तारतात. हा असा काळ आहे, द्दजथे तरुि-वृद्ांच्या ध्रुवीयतेबिलची जािीव उद्भवते, तर आयुष्यात उरलेल्या अल्पशा वेळेचे आकुंचन लक्षात येते. हा एक असा टप्पा आहे, द्दजथे व्यक्ती येिाऱ्या द्दपढीला काहीतरी अथतपूित हस्तांतररत करण्याचा प्रयत्न करते आद्दि अशी वेळ आहे जेव्हा ते त्यांच्या व्यावसाद्दयक कारकीदीच्या बाबतीत समाधान द्दटकवून ठेवण्यास सक्षम असतात. एकंदरीत, मध्य-प्रौढत्वामध्ये नातेसंबंध आद्दि कामाच्या जबाबदाऱ्या यांचा समतोल साधण्यास सक्षम असण्याच्या दरम्यानच शारीररक आद्दि मानद्दसक पैलूच्या संदभातत वृद्त्वाशी संबंद्दधत असिाऱ्या बदलांचा समावेश असतो. इतर वयोिटांप्रमािेच, मध्य-जीवनादरम्यानही कशाची द्दनवड करावी, संसाधने आद्दि वेळ कसा िुंतवावे, तसेच जीवनाच्या कोित्या पैलूंमध्ये बदल घडवून आििे आवश्यक आहे याचे मुल्यांकन करिे या संदभातत द्दनवड केली जाते. मध्य-प्रौढावस्थेदरम्यान, नुकसान, आजारपि द्दकंवा अपघात यांसारख्या उद्भविाऱ्या घटना या कालखंडात मोठी सुधारिा आद्दि एखाद्याच्या जीवनात असिाऱ्या प्राधानयिमांचे पुनमूतल्यांकन घडवून आििाऱ्या एका सतकत करिाऱ्या संकेताप्रमािे कृती करू शकतात. संरक्षि करण्यासाठी वररष्ठ सदस्याच्या munotes.in
Page 3
मध्य-प्रौढावस्थेतील शारीररक
आद्दि बोधद्दनक द्दवकास - १
3 अनुपद्दस्थतीमुळे, अनेक मध्यममवयीन प्रौढांना अनपेद्दक्षतपिे नोकरी िमावण्याची वेळ येवू शकते द्दकंवा लवकर सेवाद्दनवृत्ती घेण्यास तीव्र प्रोत्साहन द्ददले जाते. वाढ (नफा) आद्दि घट (तोटा) या दोनही िोष्टी आयुष्याच्या द्दवकासात अत्यंत महत्त्वाच्या असतात. मध्यम प्रौढत्व हा असा काळ आहे द्दजथे हे तोटा व नफा आद्दि सामाद्दजक-सांस्कृद्दतक व शारीररक घटक एकमेकांशी संतुलन राखतात. सामाद्दजक-सांस्कृद्दतक कायतप्रिाली, जसे की एखाद्याची व्यावसाद्दयक कारकीदत, नातेसंबंध आद्दि द्दशक्षि, ही जैद्दवक कायातच्या तुलनेत मध्य-प्रौढावस्थेतदेखील सवोच्च पातळीवर असू शकते, ज्यामध्ये घट होण्याची प्रवृत्ती असते. अशा प्रकारे, अनेक व्यक्तींचे मध्य-प्रौढत्व द्दवकासाचा एक अद्दद्वतीय कालखंड म्हिून पाद्दहले जाऊ शकते, ज्यामध्ये वाढ आद्दि घट एकमेकांद्वारे संतुद्दलत होत राहतात. जसे आपि मािील प्रकरिांमध्ये पाद्दहले आहे की, लोकांचे केवळ कालानुिद्दमक वयच (chronological age) नाही तर मानद्दसक, सामाद्दजक आद्दि शारीररक वयसुद्ा असते. काही तज्ांनी द्दनष्कषत काढल्याप्रमािे असे पाद्दहले िेले आहे की, पूवातधत आद्दि उत्तराधातच्या तुलनेत मध्य-जीवनाच्या कालखंडात सामाद्दजक-सांस्कृद्दतक घटकांचा प्रभाव अद्दधक असतो. द्दनरोिी असिाऱ्या प्रौढांचे मध्यम वय दीघतकाळ द्दटकलेले आढळते. अशा तज्ज्ांची संख्या सध्या वाढत आहे, जे ५५ ते ६५ या वयोिटाचे वितन उत्तर-मध्य-जीवन असे करतात. पूवत-मध्य-प्रौढत्वाच्या (early middle adulthood) तुलनेत, उत्तर-मध्य-प्रौढत्व (late middle adulthood) हे पालकांचा मृत्यू, आजी-आजोबा बनिे, सेवाद्दनवृत्तीची तयारी, अपत्य पालकांचे घर सोडून जािे आद्दि बहुतेक प्रकरिांमध्ये प्रत्यक्ष सेवाद्दनवृत्ती या घटनांनी द्दचनहांद्दकत असण्याची शक्यता अद्दधक असते. या वयादरम्यान, अनेक व्यक्ती आरोग्याच्या समस्यांशी त्यांच्या सुरुवातीच्या सामनयाचा अनुभव घेतात. वर पाद्दहल्याप्रमािे, पूवत-मध्य-प्रौढत्वादरम्यान नफा आद्दि तोटा एकमेकांचे संतुलन राखतात, तर अनेकांसाठी उत्तर-मध्य-जीवनादरम्यान अनेकांच्या फायद्याच्या तुलनेत तोट्यांचे वचतस्व असू शकते. मध्य-प्रौढत्व हे बदल आद्दि कलाटिी व वळिे यांनी भरलेले आहे, ज्यामध्ये भाकीत न करता येण्यासारखा जीवनाचा माित आहे. १.२ शारीररक णवकास (Physical Development) वाढत्या वयानुसार हळूहळू बदल होत असतात द्दनरीक्षि केले जाऊ शकते. व्यक्तींची द्दवचार करण्याची क्षमता, पूवीप्रमािे सूक्ष्मत: वस्तू पाहण्याची त्यांची क्षमता यांमध्ये बदल, केस पांढरे होिे आद्दि आजारातून लवकर बरे होण्यास सक्षम न राहिे, हे बदल वयाची चाळीशी िाठल्यानंतर एखादी व्यक्ती अनुभवू शकते. १.२.१. शारीररक णस्थत्यंतरे: शरीराच्या क्षमतांमध्ये हळूहळू बदल (Physical transitions: Gradual change in the body’s capabilities) मध्य-प्रौढावस्थेत वृद्त्वाची प्रद्दिया दशतद्दविाऱ्या शरीरातील हळूहळू होिाऱ्या बदलांबिल बहुतेक लोकांमध्ये जािरूकता वाढत जाते. वृद्त्वाची काही कारिे वयाशी संबंद्दधत असू शकतात, तर इतर बदल जीवनशैली द्दनवडी, व्यायाम, मद्यपान, धूम्रपान, आहार द्दकंवा मद्याचे सेवन यांचा पररिाम असू शकतात. जसजसे आपि या घटकात पुढे जाऊ, तसतसे आपि मध्यमवयात जीवनशैली द्दनवडींचा एखाद्याच्या बोधनात्मक आद्दि शारीररक आरोग्यावर कसा munotes.in
Page 4
द्दवकासात्मक मानसशाि
4 पररिाम होऊ शकतो, यावर एक दृद्दष्टक्षेप टाकिार आहोत. आपल्याला माहीत आहे की, शारीररक बदल आजीवन उद्भवतात, तरीही मध्य-प्रौढावस्थेत या बदलांना पूितपिे नवीन महत्त्व असते. मध्यम-वयाच्या काळात एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनशैलीच्या द्दनवडीमुळे द्दतच्या बोधनात्मक, शारीररक आरोग्यावर होत असिारा मोठा प्रभाव ती व्यक्ती अनुभवते. काहींसाठी तारुण्यातील द्ददसण्याला अद्दधक महत्त्व असते, तर काहींसाठी मानद्दसक बदल महत्त्वाची भूद्दमका बजावतात. शारीररक बदलांप्रती भावद्दनक प्रद्दतद्दिया मध्य-प्रौढावस्थेदरम्यान असिाऱ्या लोकांच्या स्व-संकल्पनेवर अवलंबून असतात. ज्यांचे शारीररक िुिधमत त्यांच्या स्व-प्रद्दतमेशी सवातद्दधक जोडलेले आहेत, त्यांना मध्य-प्रौढत्व हा संिमिाचा एक कठीि टप्पा वाटू शकतो. मध्य-प्रौढावस्थेदरम्यान येिारे वृद्त्वदेखील शारीररक आकषतिात होिारी घट याद्दवषयीच्या एखाद्याच्या आकलनालाही प्रभाद्दवत करते. परंतु, जर व्यक्तींचे शारीररक िुिधमत त्यांच्या स्वत:कडे पाहण्याच्या दृद्दष्टकोनाशी जोडलेले नसतील, तर सामानयत: त्यांना त्यांच्या शरीर-प्रद्दतमेच्या (body image) समाधानात युवा-प्रौढांपेक्षा (younger adults) कोिताही फरक द्ददसून येत नाही. अशा प्रकारे, लोक स्वत:कडे कसे पाहतात, हे द्दनधातररत करण्यात शारीररक स्वरूप (physical appearance) महत्त्वपूित भूद्दमका बजावते. १.२.२. उंची, वजि आणि शारीररक बळ: बदलांचे मापदंड (Height, weight, and strength: The benchmarks of change) बदल सवत स्वरूपांत उद्भवतात. बहुतेक लोक त्यांच्या वयाच्या द्दवशीपयांत अद्दधकाद्दधक उंची िाठत असल्यामुळे ते वयाच्या ५५ व्या वषाांपयांत द्दस्थर असतात. या टप्प्यादरम्यान लोक द्दस्थरावण्याची प्रद्दिया अनुभवतात, ज्यामध्ये पाठीच्या कण्याशी जोडलेली हाडे घट्ट होऊ लाितात. परंतु, उंचीत घट होण्याची िती मंद असते, द्दिया त्यांच्या उंचीमध्ये सरासरी दोन इंचाने घट अनुभवू शकतात, तर पुरूषांना एका इंचाची घट झाल्याचा अनुभव येऊ शकतो. द्दियांना अस्थी-व्यंितेचा (ऑद्दस्टओपोरोद्दससचा - osteoporosis) धोका अद्दधक असल्याने त्यांच्या उंचीमध्ये घट होण्याची शक्यता अद्दधक असते. अशी द्दस्थती, ज्यामध्ये अनेकदा आहारातील कॅद्दल्शयमच्या कमतरतेमुळे हाडे द्दठसूळ, पातळ आद्दि नाजूक होिे, त्या अवस्थेस अस्थी-व्यंिता म्हितात. कॅद्दल्शयमने समृद् आहार आद्दि द्दनयद्दमत व्यायाम करून ही द्दस्थती टाळता येऊ शकते. वजनाचा द्दवचार करता, एखादी व्यक्ती या कालखंडादरम्यान शरीरातील मेदाच्या (body fat) प्रमािातील वाढ झाल्याचे पाहू शकते, अिदी अशा व्यक्तींमध्येसुद्ा ज्या त्यांच्या संपूित जीवनात सडपातळ राद्दहलेल्या होत्या. उंचीत वाढ नाही, पि घट होत असल्याने शरीरातील मेद आद्दि वजन यांत वाढ झाल्याने स्थूलत्व/ लठ्ठपिा (obesity) उद्भवतो. जर जीवनशैली द्दनवडी द्दनयंत्रिात ठेवल्या (व्यायाम करिे आद्दि द्दनरोिी खािे), तर वजनवाढीचा अनुभव येिार नाही. एखाद्याच्या वजनात आद्दि उंचीत होिाऱ्या बदलांमुळे शक्तीही कमी होताना द्ददसते. स्वत:च्या आरोग्याची द्दनयद्दमतपिे काळजी घेऊन आद्दि जीवनशैलीत योग्य बदल करून त्या व्यक्तीला अद्दधक साम्यतवान असल्याची अनुभूती देऊन नुकसान भरपाई केली जाऊ शकते. munotes.in
Page 5
मध्य-प्रौढावस्थेतील शारीररक
आद्दि बोधद्दनक द्दवकास - १
5 १.२.३. इंणियािुभव: मध्यम वयातील दृष्टी आणि ध्विी (The senses: the sights and sounds of middle age) एखाद्याच्या वाढत्या वयानुसार इंद्दियानुभवात/वेदनात (senses) देखील बदल उद्भवू शकतात, उदाहरिाथत, डोळयांची संवेदना, चष्मा व योग्य प्रकाशाद्दशवाय लेखन वाचन करता न येिे; आद्दि इतर वेदन अवयवांद्दवषयी, जसे की श्रविासंबंधी समस्या उद्भवू शकतात. • दृष्टी (Vision): वयाच्या ४० व्या वषाांपासून, लोकांना दूरच्या आद्दि जवळच्या पदाथत-वस्तूंमधील अद्दभक्षेत्रीय तपशील (spatial details) ओळखण्यात असमथतता जािवते. डोळयांची लवद्दचकता आद्दि द्दभंिे (lens) यांमध्ये बदल घडून येतात, ज्यामुळे दृष्टीपटलावर (retina) प्रद्दतमा तीव्रतेने प्रक्षेद्दपत करिे कठीि होते. लेनस कमी पारदशतक होत असल्याने डोळयांतून कमी प्रमािात प्रकाश अद्दभिद्दमत होतो. द्दनकट-दृष्टी िमाविे, ज्याला जरा-दूरदृद्दष्टता (प्रेस्बायोद्दपया - presbyopia) म्हितात, ही अवस्था मध्य-प्रौढावस्थेदरम्यान दृष्टीतील बदलांमुळे सावतद्दत्रकपिे अनुभवली जाते. अिदी ज्यांना कधीही चष्म्याची िरज भासली नव्हती, त्यांनाही वाचताना त्रास होतो, आद्दि अखेरीस वाचण्यासाठी चष्म्याची मदत घेतली जाते. इतकेच नव्हे, तर एखाद्याचे सखोल वेदन (depth perception), जिाकडे द्दत्रद्दमतींमध्ये पाहण्याची क्षमता आद्दि अंतराच्या जाद्दिवेतही बदल आढळतात. द्दभंिातील लवद्दचकता कमी झाल्यामुळे अंधाराशी जुळवून घेण्याची क्षमता कमी होते, ज्यामुळे अंधुक प्रकाशाच्या वातावरिातील वस्तू पाहण्यास त्रास होतो. कधीकधी, दृष्टीतील हे बदल वृद्त्वाची हळूवार प्रद्दिया करतात, तर काही बाबतीत, डोळयांतील िव वाढल्यामुळे काचद्दबंदूसारख्या (glaucoma) आजारांचा अनुभव येतो. सुरूवातीस, डोळयात वाढिारा दाब पररघीय दृष्टीमध्ये (peripheral vision) सहभािी असिाऱ्या चेतापेशींना (neurons) आकुंद्दचत करतो आद्दि भुयारी दृष्टीस (tunnel vision) कारिीभूत ठरतो. परंतु, काचद्दबंदूचे लवकर द्दनदान झाल्यास त्यावर उपचार केले जाऊ शकतात. • श्रवि (Hearing): दृष्टीच्या द्दवपरीत, मध्य-प्रौढावस्थेदरम्यान ऐकण्यात हळूहळू घट अनुभवली जाते. परंतु, एखाद्याच्या दृष्टीपेक्षा ऐकण्यातील बदल कमी स्पष्ट असतात. काही श्रविदोषांमध्ये (hearing losses) पयातवरिदेखील एक महत्वाची भूद्दमका बजावते. उदाहरिाथत, असे लोक, जे त्यांना त्यांच्या श्रविक्षमतेवर िंभीर पररिाम करिाऱ्या ककतश द्दकंवा उच्च आवाजाच्या साद्दननध्यात ठेविाऱ्या व्यवसायात असतात. इतर बदल केवळ वृद्त्वामुळे होऊ शकतात. ज्याप्रमािे डोळयांच्या द्दभंिांची लवद्दचकता कमी होते, त्याचप्रमािे वयानुसार कितपटलांची (eardrums) लवद्दचकतासुद्ा कमी होऊन आवाजाप्रती संवेदनशीलता कमी होते. द्दद्वकितबद्दधरता (Presbycusis), म्हिजेच उच्च वारंवारतेचा, उच्च-स्तरीय आवाज ऐकण्याची खालावलेली क्षमतादेखील ४५ ते ६५ वषाांच्या वयोिटातील १२% मध्यमवयीन munotes.in
Page 6
द्दवकासात्मक मानसशाि
6 व्यक्ती अनुभवू शकतात. ध्वनीचे स्थाद्दनकीकरि करण्यातही अडचि येऊ शकते, ज्यामध्ये ध्वनीची उत्पत्ती आद्दि द्ददशा ओळखण्यात अडचि येते. श्रविदोष दोनही कानांवर एकसारखाच पररिाम करेल असे नाही, म्हिून आवाजाचे स्थाद्दनकीकरि करण्यात अडचि येते. मध्य-प्रौढावस्थेदरम्यान बहुतेक लोकांसाठी आवाजाच्या संवेदनशीलतेचा कोिताही लक्षिीय पररिाम होत नाही. अशा उद्भविाऱ्या श्रविदोषांची भरपाई इतरांना ध्वद्दनमान (volume) वाढद्दवण्यास, मोठ्याने बोलण्यास सांिून द्दकंवा एखाद्याच्या बोलण्याकडे काळजीपूवतक लक्ष देऊन सहजपिे केली जाऊ शकते. १.२.४. प्रणतणिया काळ: इतकाही कमी होत िाही (Reaction time: not-so-slowing down) बहुतेक प्रकरिांमध्ये, प्रद्दतद्दिया काळात (reaction time) वाढ होते (उद्दिपकाला - stimulus प्रद्दतद्दिया देण्यास अद्दधक वेळ लाितो), परंतु ही वाढ सौम्य आहे आद्दि ती फारशी लक्षात येण्यासारखी नाही. उदाहरिाथत, उच्च आवाजाला प्रद्दतद्दिया देण्यासारख्या सोप्या कायाांसाठी वयाच्या २० ते ६० वषीय वयोिटातील प्रद्दतद्दिया काळात सुमारे २०% वाढ होते. द्दवद्दवध कौशल्यांचा समनवय आवश्यक असिाऱ्या बऱ्याच जद्दटल कायाांमध्ये ही वाढ कमी आहे. एखाद्याची चेतासंस्था (nervous system) ज्या वेिाने प्रद्दिया करते, चेतातंतूचे आवेि (nerve impulses) त्या प्रद्दतद्दिया काळातील वाढ दशतद्दवतात. आपि हा प्रद्दतद्दिया काळ मंदावण्यासाठी काही करू शकतो का? कदाद्दचत होय, सद्दिय व्यायामाचे कायतिमांचा समावेश असिाऱ्या योग्य जीवनशैलीची द्दनवड करून, जे चांिले आरोग्य, स्नायुंमध्ये बळ आद्दि सोद्दशकता द्दनमाति करून वृद्त्वाचा प्रभाव कमी करते. १.२.५. मध्य-प्रौढावस्थेतील लैंणिक संबंध: मध्यम वयातील वततमाि लैंणिकता (Sex in middle adulthood: The ongoing sexuality of middle age): मध्य-प्रौढावस्थेदरम्यान लैंद्दिक संभोिाच्या वारंवारतेत घट होत असली, तरीही तो जीवनाचा एक महत्त्वाचा भाि आहे. हे केवळ द्दवषमलैंद्दिक युिुलांनाच लािू नाही, तर समद्दलंिी युिुलांनादेखील लािू आहे. अपत्यांचे संिोपन केल्यानंतर जेव्हा त्यांना अखंद्दडत लैंद्दिक द्दियांमध्ये व्यस्त राहण्यासाठी अद्दधक वेळ द्दमळतो, तेव्हा मध्यमवयीन द्दववाद्दहत युिुल लैंद्दिक आनंद आद्दि स्वातंत्र्य अनुभवतात, जे त्यांच्या अिोदरच्या जीवनादरम्यान हरद्दवलेले असते. ऋतुसमाप्तीमधून (menopause) िेलेल्या द्दियांसाठी िभतधारिेचे भय आद्दि संतती द्दनयमन (birth control) आवश्यकता नसते. जरी या काळात पुरूष आद्दि िी दोघांनाही काही आव्हानांचा सामना करावा लािू शकतो. उदाहरिाथत, पुरुषांना द्दशश्न-ताठरतेसाठी (erection) अद्दधक वेळ लािू शकतो. द्दियांच्या बाबतीत, योनीमािातच्या द्दभंती कमी लवद्दचक व पातळ होतात, त्याही आकुंचन पावू लाितात व त्याचे प्रवेशद्वार संकुद्दचत होऊन संभोि वेदनादायक होतो. परंतु, द्दियांसाठी ही आव्हाने लैंद्दिक सुखात द्दबघाड द्दनमाति करू शकत नाहीत. तर ज्यांना त्रास होतो, ते औषधोपचारांद्वारे स्वत:ला त्यातून सावरू शकतात. munotes.in
Page 7
मध्य-प्रौढावस्थेतील शारीररक
आद्दि बोधद्दनक द्दवकास - १
7 • णियांची रजोणिवृत्तीकाळ आणि ऋतुसमाप्ती (The female climacteric and menopause): वयाच्या ४५ व्या वषाांपयांत रजोद्दनवृत्तीकाळ (climacteric) उद्भवल्यामुळे द्दिया अपत्यधारिा करण्यास सक्षमतेकडून तसे करण्यास असक्षम होण्याच्या संिमिाच्या काळात प्रवेश करतात, जो १५ ते २० वषे द्दटकतो. रजोद्दनवृत्तीकाळासाठी द्दचनहांद्दकत कालावधी म्हिजे ऋतुसमाप्ती (menopause), द्दियांची माद्दसक पाळी बंद होिे. ऋतुसमाप्तीदरम्यान ४७ द्दकंवा ४८ वयापासून दोन वषाांच्या कालावधीत माद्दसक पाळी अद्दनयद्दमतपिे होऊ लािते. हे अिदी लवकर म्हिजे वयाच्या ४० व्या वषाांच्या सुरूवातीस द्दकंवा उद्दशरा म्हिजे वयाच्या ६० व्या वषीदेखील सुरू होऊ शकते. इस्रोजेन आद्दि प्रोजेस्टेरॉन या लैंद्दिक संप्रेरकांची (sex hormones) द्दनद्दमतती कमी होण्यास सुरूवात होते, ज्यामुळे वयानुसार संप्रेरकांशी संबंद्दधत द्दवद्दवध प्रकारचे बदल उद्भवतात. संप्रेरकांमधील या बदलांमुळे द्दवद्दवध प्रकारची लक्षिे उद्भवू शकतात, आद्दि एखादी व्यक्ती ती ज्या तीव्रतेने अनुभवते, त्या आधारावर ही लक्षिे द्दभनन असू शकतात. ऋतुसमाप्तीदरम्यान द्दियांना सावतद्दत्रकररत्या डोकेदुखी, हृदय धडधडिे, सांधेदुखी आद्दि िरिरिे यांचा अनुभव येतो. केवळ एक दशांश द्दियांना ऋतुसमाप्तीदरम्यान तीव्र त्रास होतो, तर अनेकजिींमध्ये कोितीही लक्षिे नसतात. अनेक द्दियांसाठी ऋतुसमाप्तीची लक्षिे प्रत्यक्षात येण्याच्या एक दशकापूवी द्ददसू लाितात. या कालावधीस ऋतुसमाप्तीपूवत कालावधी म्हिून संबोधले जाते, ज्यामध्ये संप्रेरकांची द्दनद्दमतती अद्दस्थर होऊ लािते ज्याचा पररिाम म्हिून ऋतुसमाप्तीची लक्षिे आढळतात. काहींसाठी ऋतुसमाप्तीनजीकच्या कालखंडादरम्यान (perimenopause) आद्दि ऋतुसमाप्तीदरम्यान अनुभवलेली लक्षिे काहीजिींसाठी लक्षिीयररत्या समस्यापूित असू शकतात. • संप्रेरक उपचारपद्धती: एक पेचप्रसंि, सोपे िसलेले उत्तर (Hormone Therapy: A dilemma, no easy answer): दशकांपूवी, जेव्हा ऋतुसमाप्तीच्या आरंभामुळे द्दियांना लक्षिांचा सामना करावा लािला, तेव्हा द्दचद्दकत्सक संप्रेरक प्रद्दतयोजन औषधाची (hormone replacement drug) मात्रा द्दलहून देत, जो दशलक्ष द्दियांसाठी एक प्रभावी उपाय होता. या संप्रेरक उपचारपद्तीमध्ये (hormone therapy) ऋतुसमाप्तीदरम्यान अनुभवली जािारी लक्षिे कमी करण्यासाठी प्रोजेस्टेरॉन (progesterone) द्दकंवा इस्रोजेन (estrogen) (या संप्रेरकांची मात्रा) द्ददली जात असत. उष्ि प्रवाह (hot flushes), त्वचेची लवद्दचकता िमाविे (loss of skin elasticity), रक्तवाद्दहनयांशी संबद्दधत हृदयरोिापासून (coronary heart disease) अद्दस्थव्यंितेसारखे (osteoporosis) आजार अशा द्दवद्दवध प्रकारच्या समस्या संप्रेरक उपचारपद्तीमुळे कमी होत असल्याचे आढळून आले आहे. इस्रोजेन द्दनरोिी मद्दहलांमधील नैराश्य कमी करू शकते, लैंद्दिक प्रेरक (sex drive) स्मरिशक्ती आद्दि बोधनात्मक कृती सुधारू शकते. जरी ती एक आशादायक उपचारपद्ती असल्याचे द्ददसून येत असली, तरी पुरावे असे दशतद्दवतात, munotes.in
Page 8
द्दवकासात्मक मानसशाि
8 की द्दतच्याशी संबंद्दधत धोके आहेत. उदाहरिाथत, यामुळे रक्त साखळिे आद्दि स्तनाचा ककतरोि यांचा धोका वाढवू शकतो. पररिामी, अनेक द्दियांनी संप्रेरक उपचारपद्ती घेिे बंद केले आहे. अलीकडील द्दनष्कषत असे दशतद्दवतात की, अशा काही द्दिया असू शकतात, ज्या संप्रेरक उपचारपद्तीसाठी इतरांपेक्षा अद्दधक चांिल्या उमेदवार असू शकतात. वृद्, ऋतुसमाप्तीनंतरच्या अवस्थेतील (post-menopausal) द्दियांसाठी संप्रेरक उपचारपद्ती कमी योग्य असू शकते, कारि ती रक्तवाद्दहनयांशी संबद्दधत हृदयरोि आद्दि आरोग्याच्या इतर द्दक्लष्टता यांचा धोका वाढवू शकते, म्हिूनच ऋतुसमाप्तीच्या आरंभीच्या अवस्थेत असिाऱ्या आद्दि िंभीर लक्षिे अनुभविाऱ्या द्दियांना अल्पावधीच्या आधारावर संप्रेरक उपचारपद्तीचा फायदा होऊ शकतो. जरी द्दतच्याशी संबंद्दधत धोके असले तरीही ती श्रेयस्कर आहे, ज्याद्दवषयी द्दियांना त्या दृष्टीने वाटचाल करण्यासाठी द्दनितय घेता यावा, यासाठी व्यवद्दस्थत माद्दहती देिे द्दकंवा त्यांनी सज्ान असिे अत्यावश्यक आहे • ऋतुसमाप्तीचे मािणसक पररिाम (The Psychological Consequences of Menopause): ऋतुसमाप्ती पारंपाररकररत्या द्दचडद्दचडेपिा, एकाग्रतेचा अभाव, रडण्याचे अंक (crying spells), आद्दि नैराश्य व द्दचंता यांसारख्या द्दवकारांच्या लक्षिांशी जोडली जाते. सुमारे १०% द्दिया या काळात नैराश्य अनुभवतात. ऋतुसमाप्ती हा वृद्त्वाचा एक भाि मानला जातो, जो स्वत:हून मानद्दसक समस्या द्दनमाति करत नाही. या टप्प्यावर द्दिया मानद्दसक अडचिी अनुभवतात, परंतु जीवनात इतर वेळीही त्या तसे अनुभवतात. संशोधनानुसार, एखाद्या िीच्या ऋतुसमाप्तीद्दवषयीच्या अपेक्षा द्दतच्या त्याद्दवषयीच्या अनुभवात लक्षिीय फरक द्दनमाति करू शकतात. ज्या द्दिया ऋतुसमाप्तीदरम्यान अडचिी येण्याची अपेक्षा करतात, त्यांना भावद्दनक आद्दि शारीररक बदलांचा अनुभव येण्याची शक्यता असते. ज्या ऋतुसमाप्तीद्दवषयी अनुकूल दृद्दष्टकोन बाळितात, त्या कमी शारीररक आद्दि शरीरशािीय बदल अनुभवतात. म्हिूनच, िीचे वेदन ऋतुसमाप्तीच्या कालावधीद्दवषयीच्या अनुभवाला आकार देते. ऋतुसमाप्तीची लक्षिे आद्दि त्यांचे स्वरूप यांचा द्दवस्तार एखाद्याची वांद्दशकता आद्दि सांस्कृद्दतक पार्श्तभूमी यांनुसारदेखील द्दभनन असते. उदाहरिाथत, भारतात द्दिया ऋतुसमाप्तीच्या काही लक्षिांची नोंद करतात, याउलट त्या ऋतुसमाप्तीनंतरच्या कालखंडाकडे सामाद्दजक फायदे असिारा काळ म्हिून पाहतात, जसे की माद्दसक पाळीशी संबंद्दधत द्दनद्दषद् िोष्टींचा अंत आद्दि वयामुळे वाढीव शहािपिाची धारिा, आद्दि म्हिूनच त्या ऋतुसमाप्तीची वाट पाहतात. • पुरुषांमधील लैंणिक णिवृत्तीकाळ (The Male Climacteric): आतापयांत आपि द्दियांमधील रजोद्दनवृत्तीकाळावर चचात केली. आता पुढे जात आपि चचात करूया की, पुरुषांनाही रजोद्दनवृत्तीच्या समतुल्य अनुभव येतो का? बहुधा याचे उत्तर नाही असेच असावे. त्यांना माद्दसक पाळीच्या जैद्दवक चिातून जावे लाित नाही, त्यामुळे त्याचे munotes.in
Page 9
मध्य-प्रौढावस्थेतील शारीररक
आद्दि बोधद्दनक द्दवकास - १
9 खंडन अनुभवताना त्यांना अडचिींचा सामना करावा लाििार नाही. मध्यम वयात पुरुष काही बदल अनुभवतात, ज्यांना एकद्दत्रतपिे पुरूषांमधील लैंद्दिक द्दनवृत्तीकाळ म्हिून संबोधले जाऊ शकते. हा बदल, जो प्रजनन प्रिालीमधील (reproductive system) शारीररक आद्दि मानद्दसक स्वरूपात असतो, तो उत्तर-मध्यम वयात, मुख्यत: वयाच्या पननाशीदरम्यान उद्भवतो. हे बदल हळूहळू उद्भवत असल्यामुळे पुरूषांमधील लैंद्दिक द्दनवृत्तीचा नेमका कालखंड शोधला जाऊ शकत नाही. उदाहरिाथत, वयाच्या ५० व्या वषाांपयांत, १०% पुरुषांमध्ये सामानयत: टेस्टोस्टेरॉनची (testosterones) कमी पातळी नोंदवली आहे. या पुरुषांसाठी टेस्टोस्टेरॉन प्रयोजन उपचारपद्ती (Testosterone replacement therapy) वापरली जाऊ शकते. पुरुषांमध्ये वारंवार घडिारा शारीररक बदल म्हिजे प्रोस्टेट ग्रंथीची (prostate gland) वाढ होय. सुमारे १०% पुरुषांमध्ये वयाच्या ४० व्या वषाांपयांत द्दवस्ताररत प्रोस्टेट असते आद्दि ही टक्केवारी वयाच्या ८० व्या वषाांपयांत सवत पुरुषांपैकी द्दनम्म्या लोकांमध्ये वाढते. प्रोस्टेट वाढल्यामुळे अनुभवल्या जािाऱ्या समस्यांमध्ये मूत्रद्दवसजतना (urination) संबंधीच्या समस्या, वारंवार लघवी होिे आद्दि रात्री वारंवार लघवी करण्याची िरज यांचा समावेश होतो. जसजसे पुरुषांचे वय वाढते, तसतशी लैंद्दिक समस्यांमध्ये वाढ होते. द्दवशेषत: द्दशश्न-ताठरतेसंबंधीचा अपकायत दोष (erectile dysfunction), ज्यामध्ये द्दशश्न-ताठरता प्राप्त करिे द्दकंवा ते अबाद्दधत राखिे यांसंबंधी अक्षमता असते. संप्रेरके, टेस्टोस्टेरॉन द्दनयंद्दत्रत करिारी औषधे सामानयत: या समस्येवर उपचार करण्यासाठी प्रभावी असतात. द्दियांप्रमािे पुरुषदेखील मानद्दसक बदल अनुभवतात, पि ते मानद्दसक बदल उद्भवण्याच्या प्रमािावर पुढील घटकामध्ये अद्दधक चचात केली जाईल. आपली प्रिती तपासा १. पूवत-प्रौढत्व (early adulthood) आद्दि मध्य-प्रौढत्व (middle adulthood) यांमधील फरक द्दलहा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ 2. मध्य-प्रौढावस्थेतील शारीररक द्दवकासाचे अनुििन करा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ munotes.in
Page 10
द्दवकासात्मक मानसशाि
10 3. ऋतुसमाप्ती (menopause) म्हिजे काय? त्याचे मानद्दसक दूरिामी पररिाम स्पष्ट करा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ 4. प्रद्दतद्दिया काळावर सद्दवस्तर टीप द्दलहा. _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ १.३. आरोग्य (Health) द्दवकासवादी शािज्ांचे (Developmentalists) असे मत आहे की, मध्य-प्रौढावस्थेत बहुतेक लोक सापेक्षररत्या द्दनरोिी असतात, त्यांना आरोग्यद्दवषयक अनेक द्दचंता होण्याचीदेखील शक्यता असते. आपि मध्यम वयातील काही सामानय आरोग्यद्दवषयक समस्या, द्दवशेषत: रक्तवाद्दहनयांशी संबंद्दधत हृदयरोि आद्दि ककतरोि यांवर चचात करिार आहोत. १.३.१. स्वास््य आणि आजार: मध्य-प्रौढत्वातील चढ-उतार (Wellness and Illness: The Ups and Downs of Middle Adulthood) मध्य-प्रौढावस्थेत आरोग्य हा लोकांसाठी एक महत्त्वाचा भाि बनतो. सवेक्षि असे दशतद्दवतात की, या वयात बहुतेक लोक त्यांच्या सुरद्दक्षततेबिल आद्दि पैशाबिल द्दचंतीत असतात. बहुतेक लोक त्यांच्या आरोग्याबाबतदेखील काळजीत असल्याने, बहुतेक मध्यमवयीन प्रौढ लोक आरोग्यद्दवषयक कोित्याही दीघतकालीन अडचिींचा सामना करत नसल्याचे नमूद करतात. परंतु, काही असले, तरीही मध्यमवयीन लोक त्यांच्या आयुष्याच्या पूवातधातच्या काळापेक्षा वततमान पररद्दस्थतीत अद्दधक चांिले असतात. आतापयांत युवा-प्रौढत्वातून बाहेर पडल्यानंतर त्यांची प्रद्दतकारशक्ती चांिली असल्यामुळे त्यांनी द्दवद्दशष्ट िोष्टींचा त्रास (ऍलजी), र्श्सनाचे आजार, संिमि आद्दि पचन-समस्या अनुभवण्याची शक्यता कमी असू शकते. असे काही द्दवद्दशष्ट प्रकारचे आजार आहेत ज्यांची सुरूवात मध्य-प्रौढावस्थेदरम्यान होते. उदाहरिाथत, संद्दधवाताची सुरूवात वयाच्या ४० व्या वषाांनंतर सुरू होते. जर व्यक्ती अद्दत-वजनदार असेल, तर द्दतला वयाच्या ५० आद्दि ६० व्या वषाांपासून उद्भविाऱ्या प्रकार दोन मधुमेहाचादेखील त्रास होऊ शकतो. मध्यम वयात आढळिारे सवातद्दधक दीघतकालीन द्दवकार (chronic disorders) म्हिजे अद्दत-ताितिाव (Hypertension), उच्च रक्तदाब (high blood pressure) होय. जर याची लक्षिे दुलतद्दक्षत केली िेली द्दकंवा त्यांवर उपचार केले िेले नाहीत, munotes.in
Page 11
मध्य-प्रौढावस्थेतील शारीररक
आद्दि बोधद्दनक द्दवकास - १
11 तर त्यामुळे हृदयरोि आद्दि आघात (stroke) यांचा धोका वाढू शकतो. याचा प्रद्दतबंध करण्यासाठी, मध्यमवयीन लोकांसाठी द्दवद्दवध द्दनदानोपयोिी वैद्यकीय चाचण्यांची द्दनयद्दमतपिे द्दशफारस केली जाते. दीघतकालीन आजारांच्या सुरूवातीमुळे मध्यमवयीन लोकांमध्ये मृत्यूचे प्रमाि जीवनाच्या पूवत-कालखंडाच्या तुलनेत अद्दधक असते. परंतु, ४० ते ६० वषे वयोिटातील व्यक्तींमधील मृत्यूदरात उल्लेखनीय दृष्ट्या घट झालेली असल्यामुळे मृत्यू ही एक द्दवरळ घटना असू शकते. • मध्यम प्रौढावस्थेतील ताि (Stress in Middle Adulthood): जरी तिावाचे स्वरूप बदलले असले, तरी तिाव हा जीवनाचा एक भाि आहे, जो मध्यम वयादरम्यानही आरोग्याला प्रभाद्दवत करिे सुरू ठेवतो. तिाव कशामुळे तत्काळ सिीय होतो, याचा द्दवचार तूतातस बाजूस ठेवला, तरी त्याचे पररिाम अिदी एकसमान आहेत. मनो-चेता-प्रद्दतक्षमताशािज् (सायकोनयुरोइम्युनोलॉद्दजस्ट - Psychoneuroimmunologists) हे मेंदू, मानसशािीय घटक आद्दि रोिप्रद्दतकार प्रिाली (immune system) यांच्यातील संबंधांचा अभ्यास करतात. त्यांनी असे नमूद केले आहे, की तिाव तीन महत्त्वाचे दूरिामी पररिाम घडवून आितो. पद्दहले, शरीरशािीय पररिाम जे अनुभवलेल्या तिावाचे थेट पररिाम असतात. त्यांचा द्दवस्तार संप्रेरकीय द्दियांमधील वृद्ी ते रोिप्रद्दतकारक प्रिालीच्या प्रद्दतद्दियेमध्ये घट होण्यास कारिीभूत ठरिारा रक्तदाब घडवून आििे असा आहे. दुसरे, जेव्हा अंमली पदाथाांचे सेवन (drugs intake), धुम्रपान, मद्यपान द्दकंवा अपूित झोप यांसारखे तिाव अनुभवले जातात, तेव्हा आरोग्यास हाद्दनकारक वततन अंद्दिकारले जाते. अखेरचे, तिावामुळे आरोग्य-संबंद्दधत वततनांवर अप्रत्यक्ष पररिाम होतो. अद्दत-तिावाखाली असिाऱ्या व्यक्ती चांिली वैद्यकीय सेवा घेण्यास द्दकंवा वैद्यकीय सल्ल्याचे पालन करण्यात अयशस्वी ठरू शकतात. या सवाांमुळे िंभीर आरोग्य द्दस्थती उद्भवू शकतात. १.३.२. रक्तवाणहनयांशी संबंणधत हृदयरोिाचे अ आणि ब: आरोग्य आणि व्यणक्तमत्त्व यांची संलग्िता (The A’s and B’s of Coronary Heart Disease: Linking Health and Personality) मध्यमवयादरम्यान मृत्यूचे मुख्य कारि इतर कोित्याही कारिापेक्षा हृदय आद्दि रक्ताद्दभसरिप्रिालीतील दोष हे आहे. मद्दहलांच्या तुलनेत पुरुषांना याचा त्रास होण्याची शक्यता अद्दधक असते. परंतु, द्दिया पूितपिे रोिप्रद्दतकारक असू शकत नाहीत. दरवषी ६५ वषाांखालील सुमारे १,५१,००० लोक अशा आजारांमुळे आपला जीव िमावत असल्याचे आढळून येते. • हृदयरोिासाठी जोखीमपूित घटक (Risk Factors for Heart Disease): हृदय आद्दि रक्ताद्दभसरिसंबंधी रोि ही मुख्य समस्या असूनही त्यांचा सवाांसाठी एकसमान धोका असू शकत नाही. काही लोकांना अद्दधक धोका असू शकतो, तर काहींना इतरांपेक्षा कमी धोका असू शकतो. हे अनुभवात्मक आद्दि अनुवांद्दशक अशा दोनही वैद्दशष्ट्यांद्वारे स्पष्ट केले जाऊ शकते. काहीजि अनुवांद्दशकदृष्ट्या हृदयरोिास अद्दधक munotes.in
Page 12
द्दवकासात्मक मानसशाि
12 पूवतलद्दक्ष्यत असू शकतात. जर एखाद्या व्यक्तीच्या पालकांना त्याचा त्रास झाला असेल, तर त्याला/ द्दतला त्याचा त्रास होण्याची अद्दधक शक्यता असते. त्याचप्रमािे, वय आद्दि द्दलंि हेसुद्ा जोखीमपूित घटक म्हिून द्दवचारात घेतले जाऊ शकतात. वय जसजसे वाढत जाते तसतसे वाढत्या जोखमीसह पुरुषांना द्दियांपेक्षा हृदयरोिाचा त्रास होण्याची शक्यता अद्दधक असते. हे द्दवचारात घेता, पयातवरि आद्दि जीवनशैली द्दनवड यांच्या महत्त्वाकडे दुलतक्ष करू नये. धुम्रपान करिे, बैठी जीवनशैली, अद्दधक मेद आद्दि आहारातील कोलेस्टेरॉलची पातळी यांमुळे हृदयरोिाची शक्यता वाढू शकते. तिावाचा अनुभव आद्दि वेदन यांच्याशी द्दनिडीत मानसशािीय घटकदेखील महत्त्वाची भूद्दमका बजावतात, जे हृदयरोिाशी संबंद्दधत असल्याचे द्ददसून येते. अशी काही द्दवद्दशष्ट व्यद्दक्तमत्त्व वैद्दशष्ट्ये आहेत, जी मध्यम वयात रक्तवाद्दहनयांशी संबंद्दधत हृदयरोिाशी संबंद्दधत असल्याचे द्ददसून येते, ज्याला प्रकार ‘अ’ वततन आकृद्दतबंध म्हितात. • प्रकार अ आणि प्रकार ब (Type A’s and Type B’s): प्रकार अ वततन आकृद्दतबंध अधीर, स्पधातत्मक आद्दि आिमक व नाउमेद होण्याकडे असण्याची प्रवृत्ती असिारा म्हिून ओळखला जाऊ शकतो. या व्यक्ती एकाच वेळी एकापेक्षा बहुद्दवध कायाांमध्ये व्यस्त असतात आद्दि इतरांपेक्षा अद्दधक साध्य करण्यासाठी प्रेररत असतात. आिमक होताना ते शाद्दब्दक आद्दि अशाद्दब्दक दोनही प्रकारे संयम िमावतात, जेव्हा त्यांना साध्य करायचे असलेले ध्येय िाठण्यापासून द्दकंवा ते साध्य करण्यापासून त्यांना परावृत्त केले जाते. याउलट, प्रकार ‘अ’ वततन आकृद्दतबंधाच्या द्दवरुद् वततन दशतद्दविारे अनेक लोक असतात, ज्याला प्रकार ‘ब’ वततन आकृद्दतबंध म्हिून ओळखले जाते. प्रकार ‘ब’ वततन आकृद्दतबंध संयमी, अस्पधातत्मक आद्दि आिमक प्रवृत्तींचा अभाव असिारा म्हिून ओळखला जातो. या वततन आकृद्दतबंधात वेळेच्या तत्परतेची जािीव कमी असते द्दकंवा ती नसते आद्दि या वततन आकृद्दतबंधातील व्यक्ती क्वद्दचत आिमक होताना आढळतात. प्रकार ‘अ’ आद्दि प्रकार ‘ब’ वततन आकृद्दतबंध द्दवलिीकरिात धारि होताना पद्दहले जाऊ शकत नाही, तर उलट त्यांना एक अखंड रेखाबंध (continuum) म्हिून पाद्दहले जातात, ज्यावर मध्ये कुठेही लोकांचे स्थान-द्दनधातरि होते. परंतु, लोक दोनहींपैकी एका विातजवळ (category) असू शकतात. जेव्हा एखादी व्यक्ती मध्यम वय िाठते, तेव्हा त्या व्यक्तीचे कोित्या विातत स्थान-द्दनधातरि होते, त्यावर रक्तवाद्दहनयांशी संबंद्दधत हृदयरोिाची शक्यता उद्भविे अवलंबून असते. उदाहरिाथत, प्रकार ‘ब’ मधील पुरूषांच्या तुलनेत, प्रकार ‘अ’ मधील पुरूषांना रक्तवाद्दहनया-संबंद्दधत हृदयरोि, प्रािघातक हृदयद्दवकाराच्या झटक्यांचा अनुभव येण्याची शक्यता दुप्पट असते आद्दि आद्दि त्यांना हृदय-समस्यांचा धोका अद्दधक असतो. असे घडते, कारि जेव्हा प्रकार ‘अ’ मधील पुरूष तिावग्रस्त असतात, तेव्हा ते शारीररकदृष्ट्या उत्तेद्दजत होतात. हेदेखील लक्षात घेिे महत्वाचे आहे, की प्रकार ‘अ’ वततन आकृद्दतबंधातील प्रत्येक घटक हाद्दनकारक नाही. हृदयरोिाचा महत्त्वाचा घटक हा प्रकार ‘अ’ वततन आकृद्दतबंधातील munotes.in
Page 13
मध्य-प्रौढावस्थेतील शारीररक
आद्दि बोधद्दनक द्दवकास - १
13 आिमकतेशी (hostility) जोडलेला आहे आद्दि त्यांच्यात सहसंबंध असल्याचे आढळले आहे. हेदेखील लक्षात घेिे आवश्यक आहे, की रक्तवाद्दहनयांसंबंद्दधत हृदयरोिावरील सवत संशोधन पुरूष-केंद्दित आहे, कारि हृदयरोिाची घटना उद्भवण्याचे प्रमाि द्दियांपेक्षा पुरूषांमध्ये खूप अद्दधक आहे. १.४ ककतरोिाचा धोका (The Threat of Cancer) अनेक मध्यमवयीन लोकांना कॅनसरची भीती वाटत असल्याने अनेक व्यक्ती कॅनसरकडे मृत्युदंडाची द्दशक्षा म्हिून पाहतात. वास्तद्दवकता थोडी वेिळी असते. अनेक प्रकारचे ककतरोि वैद्यकीय उपचारांनी बरे होऊ शकतात. ककतरोिाचे द्दनदान झालेले दोन तृतीयांश लोक पाच वषाांनंतर जित असल्याचे आढळून आले आहे. त्याचा प्रसार सरळ मािातने होतो आद्दि ककतरोिाची कारिे अद्याप माहीत नाहीत. मात्र, काही कारिांमुळे शरीरातील द्दवद्दशष्ट पेशी झपाट्याने अनेक पटींनी वाढू लाितात, त्यांची संख्या वाढली की त्या िाठी द्दनमाति करतात. त्यावर उपचार न केल्यास, ते द्दनरोिी पेशी आद्दि शरीराच्या ऊतींमधील पोषकिव्ये शोषण्यास सुरूवात करतात, ज्यामुळे शरीराची योग्य प्रकारे कायत करण्याची क्षमता नष्ट होते. हृदयरोिाच्या उलट, ककतरोि अनेक जोद्दखमपूित घटकांशी संबंद्दधत आहे, ज्यामध्ये काही घटक पयातवरिीय आहेत, तर काही अनुवांद्दशक आहेत. ककतरोिाचे काही प्रकार पूितपिे अनुवांद्दशक असू शकतात. उदाहरिाथत, रक्ताच्या ककतरोिाचा कौटुंद्दबक इद्दतहास. ककतरोिाच्या इतर जोद्दखमपूित घटकांमध्ये पयातवरिीय आद्दि वाततद्दनक घटकांचा समावेश आहे. उदाहरिाथत, द्दनकृष्ट जीवनशैली, अपायकारक सवयी, सूयतप्रकाश आद्दि द्दकरिोत्सिातशी संपकत, आद्दि द्दवद्दशष्ट व्यावसाद्दयक धोके (द्दवद्दशष्ट रसायने) हे सवत ककतरोि द्दवकद्दसत होण्याची शक्यता वाढवू शकतात. एकदा ककतरोिाचे द्दनदान झाले, की कोित्या प्रकारचा ककतरोि झाला आहे यावर अवलंबून असिारे अनेक प्रकारचे उपचार शक्य आहेत. असाच एक उपचार म्हिजे द्दवद्दकरि उपचारपद्ती (radiation therapy) होय, ज्यामध्ये िाठ नष्ट करिे हे द्दकरिोत्सिातचे लक्ष्य असते. आिखी एक उपचारपद्ती म्हिजे रसायनोपचार (chemotherapy) ज्यामध्ये िाठीवर द्दवषप्रयोि करण्यासाठी द्दवषारी पदाथाांच्या द्दनयंद्दत्रत मात्रांच्या अंतग्रतहिाचा समावेश असतो. अखेरीस, िाठ आद्दि सभोवतीच्या ऊती काढून टाकण्यासाठी शिद्दिया वापरली जाऊ शकते. ककतरोिाचे द्दनदान होताच तो द्दकती खोलवर पसरला आहे, यावर उपचार अवलंबून असतो. कारि, सुरूवातीच्या टप्प्यात ककतरोिाचा केलेला तपास हा रुग्िावरील उपचाराची शक्यता सुधारते आद्दि द्दनदानशाि (diagnostics) ककतरोिाच्या सुरूवातीची लक्षिे ओळखण्यास मदत करते, जे सवातद्दधक महत्वाचे आहे. द्दचद्दकत्सक पुरुषांना त्यांच्या अंडकोष आद्दि प्रोस्टेट ग्रंथीची, आद्दि द्दियांना त्यांच्या स्तनांची ककतरोिाच्या लक्षिांचे द्दनदान करण्यासाठी द्दनयद्दमत तपासिी करण्याचा आग्रह करतात. • ककतरोिाशी संबंणधत मािणसक घटक: िाठीवर केंणित झालेले मि? (Psychological Factors Relating to Cancer: Mind over Tumor?): संशोधन पुरावा सूद्दचत करतो, की शारीररक कारिांसह ककतरोि मानद्दसक बाबींशीदेखील संबंद्दधत आहे. ककतरोिात व्यद्दक्तमत्त्वदेखील भूद्दमका बजावते, ज्यामुळे असा munotes.in
Page 14
द्दवकासात्मक मानसशाि
14 प्रश्न उद्भवतो, की रोिद्दनदान (prognosis) हे एखाद्याच्या मानद्दसक द्दस्थतीशी कसे द्दनिडीत आहे. ककतरोि उपचार सहसा अद्दप्रय, जद्दटल आद्दि द्दबकट असतो. ज्यांच्याकडे सकारात्मक दृष्टीकोन असतो आद्दि उपचारपद्तीचा शोध घेतात, ते वैद्यकीय उपचारांना द्दचकटून राहण्याची शक्यता अद्दधक असते. अशा प्रकारच्या व्यक्तींना उपचारादरम्यान यश अनुभवताना आढळतात. सकारात्मक मानद्दसक दृद्दष्टकोन धारि करिे हेदेखील ककतरोिाच्या पेशींना नष्ट करिाऱ्या पेशींची द्दनद्दमतती करिारी एक नैसद्दितक बचावात्मक रेषा म्हिून शरीराच्या रोिप्रद्दतकारक प्रिालीला प्रबद्दलत करते. पररिामी, नकारात्मक दृद्दष्टकोन ककतरोिाशी लढा देण्यासाठी असिाऱ्या शरीराच्या नैसद्दितक संहारक पेशींची क्षमता कमी करू शकतो. त्याच वेळी, असे िृद्दहत धरिेदेखील अयोग्य ठरेल, की ककतरोि-ग्रस्त व्यक्ती केवळ तेव्हाच बरी होईल, जेव्हा द्दतच्याकडे अद्दधक सकारात्मक दृद्दष्टकोन असेल. प्रदत्त (Data) असे सूचद्दवतो, की या रूग्िांसाठी त्यांच्या ककतरोि-उपचारांचा दैनंद्ददन भाि म्हिून मानसोपचारपद्ती अत्यावश्यक आहे, ज्यामुळे ग्राहकांचे मनोबल आद्दि मानद्दसक द्दस्थती सुधारू शकते. आपली प्रिती तपासा: १. मध्य-प्रौढावस्थेतील स्वास््य आद्दि आजारपि यांच्यातील संबंध द्दलहा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. मध्य-प्रौढावस्थेतील व्यद्दक्तमत्त्वाचे प्रकार 'अ' आद्दि 'ब' स्पष्ट करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३. तिाव यावर सद्दवस्तर टीप द्दलहा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in
Page 15
मध्य-प्रौढावस्थेतील शारीररक
आद्दि बोधद्दनक द्दवकास - १
15 १.५. सारांश थोडक्यात सांिायचे तर, मध्य-प्रौढावस्थेदरम्यान शारीररक क्षमता आद्दि आरोग्य चांिले असते. परंतु, या अवस्थेत असे सूक्ष्म बदल उद्भवतात, जे सहजररत्या व्यक्तींकडे असिाऱ्या इतर बोधनात्मक कौशल्यांच्या साम्यातद्वारे भरून काढले जातात. या अवस्थेत, जीवनास धोकादायक अशा दीघतकालीन आजारांच्या घटनांमध्ये वाढ होण्यास सुरूवात होते, द्दवशेषत: ककतरोि आद्दि हृदयरोि. बोधनात्मक क्षेत्राचा द्दवचार करता, स्मरिशक्ती आद्दि बुद्दद्मत्ता यांचा काही क्षेत्रांमध्ये हळूहळू ऱ्हास होत असल्याचे द्ददसून येते, परंतु ही घट इतर क्षेत्रांतील फायदे आद्दि पूरक िोष्टींद्वारे लपून राहते. वयाच्या ४० ते ६५ व्या वषी लोकांचे शारीररक बळ, उंची आद्दि वाढलेले वजन यांत घट व्हायला सुरूवात होताना द्ददसते. या ऱ्हासाशी लढण्याचा उत्तम माित म्हिजे द्दनरोिी जीवनशैली आद्दि द्दनयद्दमत व्यायामाचा अवलंब करिे. मध्य-प्रौढावस्थेत इंद्दियानुभवांत (senses) होिारे बदल कसे घडतात, हेही आपि पाद्दहले. जेव्हा डोळयांच्या द्दभंिांमध्ये (lens) बदल होतात, तेव्हा दृद्दष्टच्या तीक्ष्ितेत (visual acuity) बदल होतो. दृक-खोली (visual depth) आद्दि अंतर-संवेदन (distance perception), द्दत्रद्दमतीय वस्तूंचे संवेदन (perceiving three dimensional objects) आद्दि अंधाराशी समायोजन (adaptation to darkness) यांमध्ये घट होते. श्रविक्षमतेतील घट ही उच्च वारंवारतेचे आवाज ऐकण्याची आद्दि ध्वनी स्थाद्दनकीकरिाची (sound localization) क्षमता िमाविे यांमध्ये नमूद केली जाते. मध्य-प्रौढावस्थेदरम्यान प्रद्दतद्दिया काळात (reaction time) बदल कसे होतात, हे आपि पाद्दहले. िोष्टींना प्रद्दतद्दिया देण्याचा कालावधी मोठ्या प्रमािात वाढण्याकडे कल असतो, द्दवशेषत: अशी द्दवद्दशष्ट काये, जी द्दक्लष्ट असतात. परंतु, दैनंद्ददन आधारावर सराव केल्या जािाऱ्या द्दियांसाठी प्रद्दतद्दिया काळ जलद असतो. मध्यमवयीन िी-पुरुषांचे अनुभव लैंद्दिकतेच्या संदभातत कसे बदलतात, याची तुलना आपि केली. मद्दहला आद्दि पुरूष दोघेही रजोद्दनवृत्तीचा/ लैंद्दिक द्दनवृत्तीचा (climacterics) अनुभव घेतात. द्दियांच्या बाबतीत, मुलांना जनम देण्यास सक्षम नसिे आद्दि ऋतुसमाप्तीची (menopause) द्दचनहे सुरू होतात, जी भावद्दनक आद्दि शारीररक अस्वस्थतेशी संबंद्दधत असतात, आद्दि ही अस्वस्थता द्दवद्दवध उपचारपद्ती आद्दि त्याद्दवषयीच्या दृद्दष्टकोनातील बदलांमुळे कमी झाल्याचे द्ददसून आले आहे. तर त्याच वेळी, पुरूष त्यांच्या प्रजनन प्रिालीतील बदल अनुभवतात, ज्यामध्ये शुिािू आद्दि टेस्टोस्टेरॉनच्या पातळीमध्ये घट होते. पुरूष प्रोस्टेट ग्रंथीची वाढसुद्ा अनुभवतात ज्यामुळे लघवीच्या त्रासास सामोरे जावे लािू शकते. पुढे वाटचाल करताना आपि पाद्दहले, की मध्य-प्रौढावस्थेदरम्यान एखाद्याच्या आरोग्यामध्ये होिारे बदल पाद्दहले. सामानयत: मध्य-प्रौढत्व हा एक द्दनरोिी कालावधी असतो परंतु काही लोक प्रकार दोन - मधुमेह, उच्च-रक्तदाब (hypertension) आद्दि संद्दधवात यांसारख्या दीघतकालीन आजारांप्रती ग्रहिक्षम असण्याची शक्यता अद्दधक असते आद्दि पूवीच्या तुलनेत munotes.in
Page 16
द्दवकासात्मक मानसशाि
16 या कालखंडात मृत्यूदरदेखील अद्दधक असतो. मध्य-प्रौढावस्थेतील व्यक्तींची एकंदर आरोग्याची द्दस्थती त्यांच्या द्दलंि आद्दि सामाद्दजक-आद्दथतक द्दस्थतीनुसार बदलते. उच्च सामाद्दजक-आद्दथतक द्दस्थती असिाऱ्या व्यक्तींमध्ये द्दनम्न सामाद्दजक-आद्दथतक द्दस्थती असिाऱ्या व्यक्तींपेक्षा मृत्युदर कमी असतो. पुरूषांपेक्षा द्दियांमध्ये मृत्यूचे प्रमाि कमी असल्याचे आढळते, परंतु त्यांना आजार होण्याची शक्यता अद्दधक असते. तर संशोधन असे सुचद्दवते की, पुरूष द्दियांपेक्षा अद्दधक जीवनास धोकादायक असे रोि अनुभवतात. आपि रक्तवाद्दहनयांशी संबंद्दधत हृदयरोिाशी जोद्दखमपूित घटकांचे वितन केले. येथे अनुवांद्दशक घटक, जसे की द्दलंि, कौटुंद्दबक इद्दतहास, वय, हे हृदयरोिाच्या इद्दतहासाशी संलद्दग्नत आहे, तर पयातवरिीय आद्दि वततनात्मक घटक ज्यात मेद-व्यय (consumption of fats), कोलेस्टेरॉल, जीवनशैली, वय आद्दि द्दलंि यांचा समावेश आहे, हे घटक हृदयरोिाशी संबंद्दधत आहेत. प्रकार अ वततन हा तो वततन आकृद्दतबंध आहे, जो अधीरता (impatience), वैफल्य (frustration), स्पधातत्मकता यांच्याशी संलद्दग्नत असून तो हृदयसंबंधी समस्यांच्या संभाव्य धोक्याशी अद्दधक संबंद्दधत आहे. अखेरीस, आपल्याला हे आकलन झाले, की ककतरोि कशामुळे झाला आद्दि त्याचे द्दनदान करण्यासाठी कोिती साधने उपलब्ध आहेत. मध्य-प्रौढावस्थेदरम्यान हृदयरोि हा एक धोका म्हिून उद्भवतो आद्दि तो जनुके आद्दि पयातवरिाशी संबंद्दधत असल्याचे आढळते. या द्दस्थतींवर इलाज करण्यासाठी रसायनोपचार (chemotherapy), द्दवद्दकरि उपचारपद्ती (radiation therapy) आद्दि शिद्दिया हे उपाय अवलंबले जाऊ शकतात. जरी संशोधन द्दमश्र पररिाम दशतद्दवत असले, तरी ककतरोिाच्या उपचारात मानद्दसक घटकदेखील भूद्दमका बजावताना आढळतात. सशक्त कौटुंद्दबक आद्दि सामाद्दजक संबंध असलेल्या व्यक्तींमध्ये तसे संबंध नसिाऱ्या व्यक्तींच्या तुलनेत ककतरोि द्दवकद्दसत होण्याची शक्यता कमी असल्याचे द्ददसून येते. या वयात, पुरूषांमध्ये अंडकोष आद्दि प्रोस्टेट ग्रंथीचा ककतरोि होण्याचा धोका असतो. तर, त्याच वेळी या वयात द्दियांना स्तनाचा ककतरोि होण्याचा धोका असतो, जो मॅमोग्राफीद्वारे ओळखला जाऊ शकतो. म्हिूनच पुरूष आद्दि द्दिया दोघांसाठी द्दनयद्दमत तपासिी ही द्दस्थती रोखण्यास आद्दि उपचारांसाठी संभाव्य उपाययोजना करण्यास मदत करेल. १.६ प्रश्न १. मध्यम वयातील दृष्टी आद्दि ध्वनी समजावून सांिा. योग्य उदाहरिांसह आपले उत्तर द्दवस्तृतपिे द्दलहा. २. पुरूषांमधील लैंद्दिक द्दनवृत्ती (male climacterics) यावर चचात करा. ३. अ. शारीररक द्दस्थत्यंतर (physical transition) यावर सद्दवस्तर टीप द्दलहा. ब. हृदयरोिाशी संबंद्दधत जोद्दखमपूित घटकांचे थोडक्यात वितन करा. ४. ककतरोिाशी संबंद्दधत मानद्दसक घटक स्पष्ट करा. munotes.in
Page 17
मध्य-प्रौढावस्थेतील शारीररक
आद्दि बोधद्दनक द्दवकास - १
17 ५. द्दटपा द्दलहा: अ. मध्य-प्रौढावस्थेतील लैंद्दिक संबंध ब. संप्रेरक उपचारपद्तीमधील (hormone therapy) पेचप्रसंि क. ककतरोिाचा धोका ड. द्दियांमधील रजोद्दनवृत्ती (Female climacteric) १.७ संदभत Feldman, R. S., & Babu, N. (2011). Discovering the Life Span. Indian subcontinent adaptation, New Delhi: Dorling Kindersley India Pvt Ltd. munotes.in
Page 18
विकासात्मक मानसशास्त्र
18 २ मध्य-प्रौढावस्थेतील शारीररक आणि बोधणिक णवकास - २ घटक रचिा २.० उविष्ट्ये २.१ प्रस्तािना २.१.१ माविती प्रविया २.२ बोधवनक विकास २.२.१ प्रौढत्िात बुविमत्तेमध्ये घट िोते का? २.३ नैपुण्यातील विकास: तज्ाांना निअध्यायींपासून िेगळे करणे २.४ स्मृती: माविती लक्षात ठेिणे २.४.१ स्मृतीची काये २.४.२ स्मृतीचे प्रकार २.४.३ मानवसक रूपबांध: स्मृतीस सिाय्य २.४.४ सर्जनशीलता २.५ साराांश २.६ प्रश्न २.७ सांदर्ज २.० उणिष्ट्ये • बोधवनक विकासाचे विश्लेषण करणे • मध्य-प्रौढािस्थेत एखाद्या व्यक्तीच्या बुविमत्तेचे काय िोते िे समर्ून घेणे • मध्य-प्रौढपणात तज्ाांच्या र्ूवमकेचा शोध घेणे • स्मृतीची काये आवण प्रकार समर्ून घेणे • िृित्िाचे स्मरणशक्तीिर िोणारे पररणाम आवण ते सुधारण्याचे मागज समर्ून घेणे • सर्जनशीलतेची र्ूवमका समर्ून घेणे २.१ प्रस्ताविा मागील प्रकरणात आपण मध्य-प्रौढािस्थेतील शारीररक विकास आवण आरोग्या याांसारखे इतर मित्त्िाचे घटक पाविले. िे घटक बोधवनक विकासाबरोबर र्ीिनाच्या या अिस्थेद्वारे व्यक्तीची काये आवण विकास याांमध्ये मित्त्िपूणज र्ूवमका बर्ाितात. एखादी व्यक्ती करत असलेल्या कृती आवण मावितीिर प्रविया करणे, ती लक्षात ठेिणे आवण पुनप्राजप्त करणे याांसाठी व्यक्तीची क्षमता वनवित करण्यात बोधवनक विकास प्रमुख र्ूवमका बर्ाितो. या munotes.in
Page 19
मध्य-प्रौढािस्थेतील शारीररक
आवण बोधवनक विकास - २
19 प्रकरणात, आपण विशेषत: मध्यम ियातील बोधवनक विकासािर लक्ष केंवित करणार आिोत. या काळात बुविमत्तेचा ऱ्िास िोतो, की नािी वकांिा कोणत्या प्रकारच्या बुविमत्तेचा ऱ्िास िोतो, या अिघड प्रश्नाकडे आपण पािणार आिोत. मध्य-प्रौढािस्थेत स्मृती क्षमता कशा प्रकारे बदलतात, िे तपासून पािणार आिोत. २.१.१ माणिती प्रणिया (Information Processing) र्से की आपण मागील प्रकरणामध्ये बाल्यािस्थेपासून पौगांडािस्थेपयंतच्या विकासाच्या वसिाांताांशी सांबांवधत आवण बोधवनक वसिाांताांशी सांबांवधत माविती पाविली आिे. मावितीिर प्रविया करण्याचा दृवष्टकोन बोधवनक क्षमताांचे विश्लेषण करण्याचा आणखी एक मागज आपणास देतो. मावितीच्या प्रवियेमध्ये, मध्य-प्रौढािस्थेत िोणारे बदल िे असे बदल असतात, ज्यात स्मृती, नैपुण्य, माविती प्रविया करण्याचा िेग आवण व्याििाररकदृष्ट्या समस्या सोडिण्याची कौशल्ये याांचा समािेश असतो. • स्मृती (Memory): एका दीघजकालीन अभ्यासाचे (longitudinal study) वनष्कषज असे विधान करतात, की शावददक स्मृती (verbal memory) पन्नाशीच्या ियात सिोच्च पातळी गाठते. परांतु कािी छेद-विर्ागीय मूल्याांकन अभ्यासाांमध्ये (cross-sectional assessment studies) असे आढळले आिे, की मध्य-प्रौढत्िाच्या दरम्यान शावददक स्मृतीमध्ये घट िोते. उदािरणाथज, र्ेव्िा सांख्या, अथजपूणज गद्य वकांिा शदद लक्षात ठेिण्यास साांवगतले गेले, तेव्िा मध्यमियीन प्रौढाांची कामवगरी युिा-प्रौढाांच्या तुलनेत असमाधानकारक िोती. मध्य-प्रौढािस्थेत स्मृती आवण वतचा ऱ्िास याांबिल अर्ूनिी िा िाद आिे, वर्थे बिुतेक तज्ाांनी स्मृतीमध्ये घट िोते, असा वनष्कषज काढला. परांतु, कािी तज् असा युवक्तिाद करतात, की र्े स्मृतीमध्ये घट िोण्याविषयीचे वनष्कषज अशा अभ्यासातून काढले गेले आिेत, ज्याांनी ियाच्या विशीत असणाऱ्या युिा-प्रौढ सिर्ागी व्यक्तींची तुलना ियाच्या पन्नाशीत असणाऱ्या अवधक ियाच्या मध्यमियीन प्रौढाांशी केली आिे आवण अगदी साठ िषे ियाच्या व्यक्तींनादेखील त्यात समाविष्ट केले गेले िोते. या िस्तुवस्थतीचा विचार करता, मध्यियाच्या पूिाजधाजत स्मृतीतील घट िे अवस्तत्ििीन वकांिा न्यूनतम म्िणून पाविले र्ाऊ शकते, परांतु मध्यम ियाच्या उत्तराधाजत वकांिा उत्तर-प्रौढत्िाच्या स्मृतीत िाढ िोत असल्याचे वदसून येते. • माणिती प्रणियेचा वेग (Speed of Information Processing): िर पाविल्याप्रमाणे, असे आढळले आिे, की पूिज-प्रौढत्िादरम्यान माविती प्रवियेचा िेग कमी िोऊ लागतो आवण मध्य-प्रौढािस्थेदरम्यान तो सातत्याने कमी िोत र्ातो. माविती प्रविया िेगाचे मूल्याांकन करण्याचा सिांत सामान्य मागज म्िणर्े प्रवतविया-काळ वनधाजररत विवशष्ट कायांद्वारे (reaction-time tasks) मापन करणे िोय, ज्याांमध्ये व्यक्तींनी प्रकाश प्रकट िोताना पािता क्षणीच त्याांनी केिळ कळ दाबायची आिे. या विवशष्ट कायाजिर प्रविया करण्याचा िेग िा युिा-प्रौढाांच्या तुलनेत मध्यमियीन प्रौढाांमध्ये अवधक मांद आिे. परांतु, िे लक्षात घेणे आिश्यक आिे, की िी घट नाटकीयररत्या कमी नािी, आवण बिुतेक शोधाांनुसार वतचा विस्तार १ सेकांदाच्या विलांबापयंत असू शकतो. सध्या, प्रौढाांमधील माविती प्रविया करण्याचा िेग कमी munotes.in
Page 20
विकासात्मक मानसशास्त्र
20 िोण्याची सांर्ाव्य कारणे समर्ून घेण्यासाठी शोध घेतले र्ात आिेत. िे शोधकायज विश्लेषणाच्या विविध स्तराांिर िोऊ शकते, र्से की बोधवनकदृष्ट्या (लक्ष्य-सांधारण - maintenance of the goal, व्यत्यय असूनिी वकांिा कायांतर - switching between the tasks करण्यास सक्षम असूनिी अांतगजत प्रवतवनवधत्ि - internal representations र्तन करण्याचा प्रयत्न करणे), चेता-रसायन - neurochemical (डोपामाइन सारख्या चेताप्रक्षेपक प्रणालीमध्ये - system of neurotransmitters बदल) आवण चेता-सांरचनात्मक - neuroanatomical (मेंदूच्या विवशष्ट र्ागाांतील बदल, र्से की पुिाजग्र बाह्यपटल - prefrontal cortex). • िैपुण्य (Expertise): नैपुण्य िी स्ित:च अशी एक सांज्ा आिे, र्ी एखाद्या विवशष्ट कायाजमध्ये एखाद्याचे प्राविण्य स्पष्ट करते. एखाद्याला ते प्राप्त करण्यास दीघज काळ लागत असल्याने िे पूिज-प्रौढत्िाच्या तुलनेत मध्य-प्रौढािस्थेदरम्यान अवधक स्पष्ट वदसून येते. या नैपुण्यामध्ये मोठ्या प्रमाणात सांघवटत ज्ान असणे आवण एखाद्या विवशष्ट क्षेत्र अथिा कायजक्षेत्राविषयीचे आकलन असणे याचा समािेश असतो. एखाद्याकडे नैपुण्य आिे, असे तेव्िा म्िटले र्ाते, र्ेव्िा ती व्यक्ती अनेक िषांपासून अनुर्ि, कष्ट आवण अध्ययन याांसि त्या कायजक्षेत्राशी सांबांवधत असते. खाली अशी व्यूितांत्रे सूचीबि केलेली आिेत, र्ी निअध्यायींना (novices) तज्ाांपासून (experts) विलग करतात वकांिा िेगळे असल्याचे दशजवितात. • समस्या वनराकरण करण्यासाठी तज्ाांचा कल त्याांच्या सांकवलत नैपुण्यािर (gathered expertise) अिलांबून असण्याकडे असतो. • निअध्यायींच्या तुलनेत, तज्ाांचा कल स्ियांचवलतररत्या माविती प्रविया करणे आवण त्याांच्या कायजक्षेत्राशी सांबांवधत समस्याांचे वनराकरण करताना त्या मावितीचे अवधक कुशलतेने विश्लेषण करणे याांकडे असतो. • निअध्यायींच्या तुलनेत, तज्ाांकडे त्याांच्या कायजक्षेत्राशी सांबांवधत समस्याांचे वनराकरण करण्यासाठी अवधक चाांगले लघुमागज आवण व्यूितांत्रे असतात. • निअध्यायींच्या तुलनेत, तज् त्याांच्या कायजक्षेत्रातील समस्याांचे वनराकरण करण्यात अवधक लिवचक (flexible) आवण सर्जनशील (creative) असतात. • व्याविाररकदृष्ट्या समस्या-णिराकरि करिे (Practically Problem Solving): समस्या-वनराकरण करणे िा बोधनाचा (cognition) आणखी एक मित्त्िाचा पैलू आिे. सांशोधकाांना आढळले आिे, की समस्या व्याििाररकदृष्ट्या सोडिण्याची क्षमता (उदािरणाथज, र्र त्याांचा धनादेश बँकेत अमान्य झाला, तर ते काय करतील) चाळीशी ते पन्नाशीच्या ियात सुधारल्याचे वदसते, कारण त्याांच्याकडे त्याांच्या र्ीिनाचा व्याििाररक अनुर्ि आिे, असे गृिीत धरले र्ाते. अभ्यासाांचे सांच-विश्लेषण (Meta-analysis) असे दशजविते, की दररोर्च्या समस्याांचे वनराकरण आवण वनणजय घेणे याांची पररणामकारकता पूिज- आवण मध्य-प्रौढत्िादरम्यान वस्थर राविली आवण नांतर उत्तर-प्रौढत्िादरम्यान वतच्यामध्ये घट झाली. munotes.in
Page 21
मध्य-प्रौढािस्थेतील शारीररक
आवण बोधवनक विकास - २
21 २.२ बोधणिक णवकास (Cognitive Development) तरूण असतानाच्या तुलनेत गोष्टी करण्यास मानवसकररत्या कमी सक्षम िोत असल्याची वचांता पुन्िा व्यक्त करताना व्यक्तींना त्याांच्या ियाच्या चाळीशीत असे िाटते, की ते २० िषांपूिी र्से िोते, त्या तुलनेत कमी दक्ष (attentive) आिेत वकांिा अिधानरवित (absent-minded) िोत आिेत. पुरािे दशजवितात, की ियानुसार मानवसक तीक्ष्णता प्रकट करण्याची क्षमता नष्ट िोते. २.२.१ प्रौढत्वात बुणिमत्तेमध्ये घट िोते का? (Does Intelligence Decline in Adulthood?) िर नमूद केल्याप्रमाणे, या विर्ागात आपण या प्रवियेिर अवधक प्रकाश टाकू. िारांिार विचारले र्ाणारे प्रश्न आवण तज्ाांद्वारे सातत्याने वदली र्ाणारी उत्तरे िी बुविमत्तेशी वनगडीत असतात. तज्ाांचे असे म्िणणे आिे, की बुविमत्ता ियाच्या १८ व्या िषी सिोच्च पातळी गाठते आवण विशीच्या मध्यापयंत सातत्याने ती सिोच्च पातळीिर असते, त्यानांतर र्ीिनाच्या अखेरपयंत वतच्यामध्ये िळूिळू घट येण्यास सुरूिात िोते. • बुणिमत्तेचे प्रकार: अप्रवािी आणि प्रवािी बुणिमत्ता (Types of Intelligence: Crystallized and Fluid Intelligence): ियोमानाशी वनगवडत बदलाांच्या आधारे बुविमत्तेविषयी वनष्कषज काढणे, िे अर्ूनिी विकासिादी शास्त्रज्ाांना (developmentalists) कठीण िाटत आिे. उदािरणाथज, अनेक बुद्ध्याांक (Intelligent Quotient - IQ) चाचण्याांमध्ये शारीररक कायजक्षमतेिर आधाररत विर्ाग असतात, र्से की एखाद्या विवशष्ट रचनेमध्ये ठोकळे बसविणे. िे विर्ागाांचे गुणाांकन ते वकती र्लद पूणज केले र्ातात, या आधारािर केले र्ाते. िृि व्यक्तींच्या प्रवतविया काळात घट झाल्यामुळे त्याांना अवधक िेळ लागण्याची शक्यता खूप अवधक असते, ज्यामुळे त्याांना कमी गुणाांकन प्राप्त िोते. बुद्ध्याांकािरील िी असमाधानकारक कामवगरी बोधवनक बदलाांऐिर्ी वनव्िळ शारीररक बदलाांमुळे असू शकते. • वशिाय, सांशोधकाांचा बुविमत्तेच्या दोन प्रकाराांिर विश्वास आिे: प्रिािी बुविमत्ता (fluid intelligence), र्ी तकज (reasoning), स्मृती, आवण माविती प्रविया क्षमता प्रवतवबांवबत करते; आवण अप्रिािी बुविमत्ता (crystallized intelligence), र्ी वशकलेली आवण अनुर्िातून प्राप्त केलेली कौशल्ये, व्यूितांत्रे आवण माविती, र्ीसुिा व्याििाररकररत्या समस्येचे वनराकरण करण्यासाठी उपयोर्ली र्ाऊ शकतात, ती प्रवतवबांवबत करते. सांशोधकाांची अशी धारणा आिे, की प्रिािी बुविमत्ता मोठ्या प्रमाणात र्नुकाांद्वारे वनधाजररत केली र्ाते, तर अप्रिािी बुविमत्ता िी पयाजिरणीय आवण अनुर्िात्मक घटकाांद्वारे वनधाजररत केली र्ाते. िी गृिीतके नांतर रि करण्यात आली, कारण असे आढळून आले, की एखाद्या व्यक्तीला प्रिािी बुविमत्तेबरोबर अप्रिािी बुविमत्तादेखील विचारात घेणे आिश्यक आिे. र्ेव्िा विकासिादी शास्त्रज्ाांनी बुविमत्तेचे िे दोन प्रकारच्या स्ितांत्रपणे विचारात घेतले, तेव्िा ियोमानानुसार बुविमत्तेचा ऱ्िास िोतो का या प्रश्नाचे निे उत्तर त्याांना वमळाले. त्याांनी असा वनष्कषज काढला, की या प्रश्नाचे उत्तर िोय आवण नािी दोन्िी आिे. िोय, प्रिािी बुविमत्ता ियानुसार घटत र्ाते, परांतु अप्रिािी बुविमत्ता ियानुसार घटत नािी. खरे तर, munotes.in
Page 22
विकासात्मक मानसशास्त्र
22 अप्रिािी बुविमत्ता कािी बाबतींत वनरांतरपणे सुधारते. मध्य-प्रौढत्िाची सुरूिात िोईपयंत शावददक क्षमतेमध्ये (verbal ability) िाढ िोत असल्याचे आढळते आवण ती आयुष्यर्र वस्थर असते. िे बदल का उद्भितात, या प्रश्नाचे उत्तर असे आिे, की मध्य-प्रौढािस्थेदरम्यान मेंदूच्या कायजपितीत बदल िोतात. सांशोधन असे दशजविते, की ियाच्या ४० व्या िषांपयंत स्मृतीची कायजपिती (functioning of memory), अध्ययन (learning), आवण मानवसक लिवचकता (mental flexibility) याांची कायजक्षमता िळूिळू कमी िोण्यास लक्षणीयररत्या िातर्ार लािणारी २० र्नुके आिेत. त्यात आणखी र्र म्िणून र्सर्से लोकाांचे िय िाढत र्ाते, तसतसे मेंदूच्या विवशष्ट र्ागाांमध्ये असे बदल िोतात, ज्याांचा उपयोग विवशष्ट काये साध्य करण्यासाठी केला र्ातो. उदािरणाथज, तरूण लोक मेंदूचा केिळ एक गोलाधज िापरतात, तर ियस्कर प्रौढ एखादे कायज पूणज करण्यासाठी वकांिा सुरू करण्यासाठी मेंदूचे दोन्िी गोलाधज िापरतात. • मध्य-प्रौढावस्थेतील काययक्षमतेच्या स्रोताशी संबंणधत मुद्द्याची पुिरयचिा करिे (Reframing the Issue regarding the Source of Competence During Middle Adulthood): र्ीिनाच्या याच काळात विवशष्ट बोधवनक क्षमताांमध्ये घट िोऊनिी लोक समार्ातील कािी सिांत शवक्तशाली आवण मित्त्िपूणज पदाांिर असतात. िे अगदी विरोधार्ासी वदसते, की ितजमान बोधवनक तोट्याांसि या ियात अखांवडत, िाढती कायजक्षमतादेखील असते. या विसांगतीचे उत्तर देण्यासाठी सांशोधन चार कारणे सुचविते. • पविले, विशेषत: बोधवनकदृष्ट्या यशस्िी िोण्यासाठी बोधवनक कौशल्याांचे मापक, ज्याचे मापन करणे आिश्यक आिे, त्याच्या तुलनेत विवर्न्न प्रकारच्या बोधनाचे मापन करू शकतात. उदािरणाथज, पारांपाररक बुद्ध्याांक चाचण्या व्यिसायातील यशाशी सांबांवधत बोधवनक क्षमताांचे मापन करण्यात अपयशी ठरतात. पररणामी, बुविमत्तेचे मुल्याांकन करण्यासाठी र्र पारांपाररक बुद्ध्याांक चाचण्याांऐिर्ी व्याििाररक चाचण्याांचा िापर केला गेला, तर मध्यम ियादरम्यान आपल्याला बोधवनक क्षमता आवण बुविमत्ता याांच्यात कोणतािी फरक आढळत नािी. • दुसरे, बिुतेक यशस्िी मध्यमियीन प्रौढ सामान्यत: मध्यमियीन प्रौढाांचे प्रवतवनधी असू शकत नािीत, अशी एक शक्यता आिे. मध्यम वकांिा कमी यश सांपादन करणाऱ्या यशस्िी मध्यमियीन लोकाांचे प्रमाण खूप कमी असू शकते. कािींनी आपले व्यिसाय बदलले असतील वकांिा आर्ारी पडले असतील, वनिृत्त झाले असतील वकांिा त्याांचा मृत्यू झाला असेल. म्िणूनच, केिळ यशस्िी लोकाांकडे पािून पक्षपाती नमुना प्रदान केला र्ािू शकतो. • वतसरे म्िणर्े, व्यािसावयक यशासाठी आिश्यक असणारी बोधात्मक क्षमता फारशी र्ास्त असू शकत नािी. कारण र्े व्यािसावयकदृष्ट्या यशस्िी आिेत ते अर्ूनिी विवशष्ट प्रकारच्या बोधात्मक क्षमतेत घट दशजिू शकतात. • अखेरीस, िृि लोक यशस्िी िोऊ शकतात कारण त्याांनी विवशष्ट कौशल्ये आवण कायजक्षमता चाांगल्या प्रकारे विकवसत केल्या आिेत. बुद्ध्याांक चाचण्या निीन पररवस्थतींप्रती प्रवतविया काळाचे मापन करू शकतात; तर विवशष्ट, चाांगल्या प्रकारे सराि केलेल्या क्षमताांिर व्यिसायाच्या यशाचा प्रर्ाि पडू शकतो. र्री एकांदर बौविक munotes.in
Page 23
मध्य-प्रौढािस्थेतील शारीररक
आवण बोधवनक विकास - २
23 कौशल्याांमध्ये घट वदसून येत असली, तरी मध्य-प्रौढािस्थेतील व्यक्ती व्यािसावयक सांपादनासाठी आिश्यक असलेल्या िैवशष्ट्यपूणज प्रवतर्ेचा विस्तार करू शकतात आवण त्या वटकिून ठेिू शकतात. २.३ िैपुण्याचा णवकास: तज्ांिा िवअध्यायींपासूि वेगळे करिे (The Development of Expertise: Separating Experts from Novice) र्र तुम्िी आर्ारी असाल आवण तुम्िाला वनदानाची गरर् र्ासली असेल, तर तुम्िी एखाद्या निीन तरूण वचवकत्सक, र्ो नुकताच िैद्यकीय शाळेतून पदिीधर झाला आिे, त्याला र्ेट देण्यास प्राधान्य द्याल, की अवधक अनुर्िी, मध्यमियीन वचवकत्सकाला? र्र आपण ियाने अवधक असणाऱ्या वचवकत्सकाची वनिड केली असेल, तर कदावचत आपण असे गृिीत धरले असेल, की त्याच्याकडे वकांिा वतच्याकडे उच्च पातळीचे नैपुण्य आिे. नैपुण्य तेव्िा प्राप्त िोते, र्ेव्िा एखाद्याकडे विवशष्ट क्षेत्रातील सांपादन केलेले कौशल्य वकांिा ज्ान प्राप्त असते. अवधक व्यापक बुविमत्तेपेक्षा अवधक केंिस्थानी असलेले नैपुण्य तेव्िा विकवसत िोते, र्ेव्िा लोक त्याांचे लक्ष आवण सराि विवशष्ट क्षेत्राला समवपजत करतात आवण तसे करत असताना एकतर त्याांच्या व्यिसायामुळे वकांिा एखाद्या वनिडलेल्या क्षेत्रात ते वनव्िळ आनांद घेत असल्यामुळे ते अनुर्ि प्राप्त करतात. उदािरणाथज, अनुर्ि प्राप्त िोताच वचवकत्सक त्याांच्या रूग्णाांमधील िैद्यकीय समस्येच्या लक्षणाांचे वनदान करण्यात अवधक चाांगले िोतात. त्याचप्रमाणे, एखादी व्यक्ती र्ी स्ियांपाक करण्याचा आनांद घेते आवण बरेच कािी करते, ती अगोदरच र्ाणण्यास सुरूिात करते, की र्र विवशष्ट बदल केले, तर एखाद्या पाककृतीची चि कशी असेल. एखाद्या विवशष्ट क्षेत्रात तज्ाांना कमी कुशल व्यक्तींपासून काय िेगळे करते? ज्या िेळी निअध्यायी औपचाररक पिती आवण वनयम याांचे अनेकदा काटेकोरपणे पालन करत त्याांचा िापर करत असतात, त्याच िेळी तज् व्यक्ती त्याांचे अनुर्ि आवण अांतज्ाजन (intuition) याांिर अिलांबून राितात आवण ते अनेकदा वनयमाांना निी वदशा देतात. तज्ाांकडे खूप अवधक अनुर्ि असल्यामुळे त्याांची माविती प्रविया अनेकदा स्ियांचवलत असते, ज्यािर खूप विचार करण्याची आिश्यकता न र्ासता कृती केली र्ाते. तज् अनेकदा ते कशा प्रकारे वनष्कषज काढतील याचा खुलासा करण्यासाठी फारसे स्पष्टपणे बोलत नािीत; त्याांची उकल त्याांना अनेकदा योग्य िाटते आवण ती योग्य असण्याची शक्यता अवधक असते. मेंदू/मवस्तष्क प्रवतमा अभ्यास (Brain imaging studies) असे दशजवितो, की निअध्यायींच्या तुलनेत, तज् समस्याांचे वनराकरण करण्यासाठी विवर्न्न चेतनी मागांचा (neural pathways) िापर करतात. अखेरीस, र्ेव्िा समस्या उद्भितात, तेव्िा तज् त्याांचे वनराकरण करण्यासाठी तज् नसणाऱ्या व्यक्तींपेक्षा अवधक चाांगली व्यूितांत्रे विकवसत करतात. त्याांचा अनुर्ि त्याांना त्याच समस्येचे पयाजयी मागज उपलदध करून देतो आवण त्यामुळे यशाची सांर्ाव्यता िाढते. अथाजत, मध्य-प्रौढािस्थेदरम्यान प्रत्येकर्ण कािी विवशष्ट क्षेत्रात नैपुण्य विकवसत करतोच असे नािी. व्यािसावयक र्बाबदाऱ्या, शैक्षवणक स्तर, िैिाविक वस्थती, वनिाांत िेळेची मात्रा आवण उत्पन्न या सिांचा पररणाम नैपुण्याच्या विकासािर िोतो. २.४ स्मृती: माणिती स्मरिे (Memory: Remembering information) र्ेव्िा मध्य-प्रौढािस्थेदरम्यानच्या बोधवनक कायांमधील बदल विकासिादी शास्त्रज्ाांद्वारे अभ्यासला र्ातो, तेव्िा असे आढळते, की मानवसक व्यायामाचा (mental exercise) munotes.in
Page 24
विकासात्मक मानसशास्त्र
24 अर्ाि िा बोधवनक आवण मानवसक कौशल्याांच्या ऱ्िासाशी सांबांवधत आिे. परांतु, या रचना बोधवनक प्रवशक्षण (cognitive training) आवण व्यायाम घेणाऱ्या व्यक्तींसाठी परािवतजतसुिा िोऊ शकतात आवण त्या कायम रािू शकतात. मध्यमियीन लोक मित्त्िपूणज माविती विसरण्याची शक्यता र्ास्त असते, र्े यापूिी कधी घडलेले नसते, या गोष्टीची दखल घेणे सामान्य नािी. िे घडताना आपल्या सिांच्या वनरीक्षणात आले आिे, ज्यामुळे असे िाटते, की ते त्याांची स्मृती गमाित आिेत. सांशोधनात असे दशजविते, की मध्य-प्रौढािस्थेदरम्यान, स्मृतीत कमीतकमी बदल िोतात, तर बरेच लोक असे कोणतेिी बदल दशजवित नािीत. अनेक लोक सामावर्क साचेबितेमुळे यासाठी त्याांच्या अिधानरविततेसाठी (absent-mindedness) िृित्िास दोष देण्यास उद्युक्त िोऊ शकतात. परांतु, त्याांच्या सांपूणज र्ीिनात ते वकती अिधानरवित िोते, या गोष्टीचे ते खांडन करतात. पररणामी, ते त्याांची माविती आठिण्याची क्षमता विचारात न घेता, त्याांच्या स्मृतीतील बदलाांसाठी विसरर्ोळेपणाला दोष देतात. २.४.१ स्मृतीचे कायय (Function of Memory) ियातील तफाितींसि प्रौढ स्मृतीशी सांबांवधत अभ्यासाांमध्ये मध्यमियीन लोकाांचा क्िवचतच समािेश असल्याचे आढळत असल्याने स्मृतीच्या कायांविषयी वनष्कषज काढणे कठीण आिे. सामान्यत: अगदी युिा प्रौढ (मिाविद्यालयीन विद्याथी) आवण ियाच्या साठी-सत्तरीत असणाऱ्या प्रौढाांमध्ये तुलना करण्याकडे सांशोधकाांचा कल असतो. सिसा असे वदसून येते, की मानसशास्त्रज्ाांचा कल असा अनुमान काढण्याकडे असतो, की र्ेव्िा र्ेव्िा या दोन ियोगटाांतील फरक शोधण्याचा प्रयत्न केला र्ातो, तेव्िा दोघाांमध्ये मध्यमियीन प्रौढाांच्या कामवगरीत कुठेतरी घट वदसून येते. दुस-या शददाांत साांगायचे तर, असे गृिीत धरले र्ाते, की प्रौढत्िाच्या सिज िषांमध्ये स्मृतीच्या कायांमध्ये एकरेषीय पितीने ि एका वस्थर दराने घट िोते. परांतु, िे गृिीतक सत्य असेलच असे नािी. विकासिादी शास्त्रज्ाांना स्मृतीविषयी ज्ात असणारी एक गोष्ट िी, की विस्मरण (forgetfulness) व्यवक्तवनष्ठपणे व्यक्ती-व्यक्तीमध्ये प्रकट िोऊन ते ियासि िाढण्याची त्याची प्रिृत्ती असते. र्सर्शी एखादी व्यक्ती ियाने िाढत र्ाते, तसतसे वतला िाटते ती अवधक विसराळू िोत आिे. याचे सिाजवधक िैध कारण असे असू शकते, की मध्यमियीन प्रौढाांच्या दररोर्च्या र्ीिनातील स्मृतीविषयक मागण्या युिा-प्रौढाांच्या मागण्याांपेक्षा अवधक असतात. या बाबतीत, मयाजवदत माविती घेण्यास सक्षम असण्याची कायजकारी स्मृतीची (working memory) मयाजदा लक्षात ठेिणे आिश्यक आिे, म्िणर्े एखादी व्यक्ती एका िेळी वर्तके अवधक आठिण्याचा प्रयत्न करेल, वततके अवधक विसरण्याकडे त्याांचा कल असतो. असे असूनिी, स्मरणशक्तीच्या कामवगरीची चाचणी घेतली असता युिा- आवण मध्यमियीन प्रौढाांमध्ये कािी मित्त्िपूणज फरक असल्याचे आढळते. उदािरणाथज, एखाद्याच्या दृक-स्मृतीमध्ये (visual memory) माविती साठिताना, एखाद्या व्यक्तीने मध्यम ियात प्रिेश केल्यािर कािी सेकांदाांसाठी पाविलेली िस्तू आठिण्याच्या वतच्या क्षमतेत घट िोत असल्याचे वदसून आले. munotes.in
Page 25
मध्य-प्रौढािस्थेतील शारीररक
आवण बोधवनक विकास - २
25 वशिाय, उिीपक सादरीकरण (stimulus presentation) आवण दृक्-उविपकाची (visual stimulus) आठिण याांमधील वक्लष्टता आवण अांतर र्सर्से िाढत र्ाते, तसतसा युिा- आवण मध्यमियीन प्रौढाांमधील फरक अवधक मोठा िोतो. दृक्-स्मृतीच्या विरुि, श्रिण-उविपकाप्रतीची (auditory stimulus) स्मृती सांपूणज प्रौढािस्थेत वस्थर असल्याचे वदसते. सामन्यत: ियाच्या ५५ व्या िषाजनांतर, पररच्छेदाांमधील शदद आवण मर्कूराांची यादी लक्षात ठेिण्याच्या क्षमतेशी सांबांवधत स्मृतीविषयक विवशष्ट र्वटल कायांमधील (complex memory tasks) कामवगरीत घट िोते. याउलट, सांपूणज प्रौढािस्थेत शदद आवण मर्कूर ओळखण्याच्या एखाद्याच्या क्षमतेत स्थैयज असते. या प्रकारचे वनष्कषज असे सुचवितात, की कायजकारी स्मृतीच्या (working memory) सांदर्ाजत माविती घेण्याची क्षमता ियानुसार वर्न्न असते. िेगिेगळ्या ियात अल्पकालीन स्मृतीच्या (short-term memory) क्षमतेचे परीक्षण करणाऱ्या सांशोधकाांनी असे दाखिून वदले, की िी क्षमता पूिज-, मध्य-, आवण उत्तर-प्रौढािस्थेत वस्थर असते. र्े बदल िोतात, ते उपलदध क्षमतेचा कायजक्षम िापर करण्याच्या एखाद्याच्या क्षमतेिर अिलांबून असतात. • ते वापरा णकंवा ते गमवा? (Use It or Lose It?): सामान्यत: र्ेव्िा बिुतेक प्रौढ लोक िारांिार सराि करतात वकांिा विशेषत: कािीतरी वशकतात, ते तेव्िा र्ेव्िा ते कोणत्यािी विवशष्ट कायाजिरील कौशल्य वशकू शकतात वकांिा वटकिून ठेिू शकतात. उदािरणाथज, मध्यम ियादरम्यान शावददक क्षमतेत (verbal ability) िाढ िोते. असे नमूद केले गेले आिे, की शददसांग्रिािरील कामवगरीत वकांिा शददसांग्रिातदेखील ियाच्या ६५ व्या िषांपयंत घट िोण्यास सुरूिात िोत नािी. याबाबतीत वदलेली उद्घोषणा ‘ते िापरा वकांिा ते गमिा’ िी बोधवनक क्षमताांच्या बाबतीत खरी असल्याचे वदसते. येथे र्े प्रौढ बौविकदृष्ट्या आव्िानात्मक असलेल्या विवशष्ट कायांमध्ये वकांिा वियाांमध्ये व्यस्त असतात, ते अशा प्रकारच्या वियाांमध्ये अवर्बात व्यस्त न रािणाऱ्या प्रौढाांच्या तुलनेत कमी प्रमाणात बोधवनक कौशल्ये गमािताना वदसतात. त्याचप्रमाणे, विवशष्ट क्षेत्रात नैपुण्य असणे ियाशी सांबांवधत बोधवनक कायजपितीतील तूट र्रून काढण्यास मदत करू शकते. उदािरणाथज, एका अभ्यासात, सांशोधकाांनी १७ ते ७९ िषे ियोगटातील सिर्ागींची वर्न्न लयी असलेले स्िर-सांगीत ओळखण्याच्या क्षमतेचे परीक्षण केले. ज्याांमधील कािी सूर र्लदगतीने माांडले गेले आवण नांतर सिर्ागी व्यक्ती ते ओळखू शकतील, तोपयंत त्याांची गती मांद केली गेली. सिर्ागी व्यक्तींच्या सादर केलेले स्िर-सांगीत ओळखण्याच्या क्षमतेविषयी त्याांचे िय आवण त्याांनी घेतलेल्या साांगीवतक प्रवशक्षणाचे/ची िषज/िषे या दोन्िींद्वारे र्ाकीत केले गेले. ओळखणे आवण साांगीवतक प्रवशक्षण याांच्यातील सांबांध िा िय आवण ओळख याांच्यातील सांबांधाांपेक्षा अवधक प्रबळ असल्याचे आढळून आले. इतर स्िर-सांगीत ओळखता यािेत, म्िणून मांद गतीने िार्िले गेले आवण नांतर त्याांचा िेग िाढिण्यात आला. अखेरीस, असे आढळून आले, की केिळ साांगीवतक प्रवशक्षणाचा अशा प्रकारे सादर केल्या गेलेल्या सुराांच्या ओळखीशी सिसांबांध िोता, परांतु त्याचा ियाशी कोणतािी सांबांध नव्िता. munotes.in
Page 26
विकासात्मक मानसशास्त्र
26 २.४.२ स्मृतीचे प्रकार (Types of Memory) स्मृतीतील बदलाांचे स्िरूप समर्ून घेण्यासाठी स्मृतीचे विवर्न्न प्रकार विचारात घेणे आिश्यक आिे. पारांपाररकदृष्ट्या स्मृतीचे तीन घटक आिेत, असे मानले र्ाते, ज्याांचा िम अशा प्रकारे आिे: िेदवनक स्मृती (Sensory memory), अल्पकालीन (कायजकारी) स्मृती (Short-term [working] memory) आवण दीघजकालीन स्मृती (long-term memory). िेदवनक स्मृतीकडे केिळ कािी सेकांदाांसाठी वटकणारी मावितीची प्रारांवर्क ि तात्पुरती साठिण म्िणून पाविले र्ाऊ शकते. िेदवनक प्रणालीद्वारे (sensory system) प्राप्त झालेली माविती अथजिीन आवण अपक्ि उिीपक (raw stimulus) म्िणून सांग्रवित केली र्ाते. त्यानांतर माविती अल्पकालीन स्मृतीकडे िाटचाल करते. अल्पकालीन स्मृतीमध्ये ग्रिण झालेल्या मावितीची र्र उर्ळणी झाली, तर ती माविती दीघजकालीन स्मृतीकडे िाटचाल करते आवण नांतर तेथे कायमस्िरूपी साठिली र्ाते. सामान्यत: अल्पकालीन स्मृती १५ ते २५ सेकांदाांसाठी माविती धारण करते, तर िेदवनक स्मृती एका सेकांदापेक्षा कमी काळ माविती धारण करते. र्री िेदवनक आवण अल्पकालीन स्मृती मध्य-प्रौढािस्थेदरम्यान अबावधत राितात, कािी लोकाांसाठी दीघजकालीन स्मृतीमध्ये त्याांच्या िाढत्या ियासि घट िोत असल्याचे वदसून येते. या घटीचे कारण िे नािी, की ती धूसर िोते वकांिा वतचा व्यय असतो, परांतु त्यापेक्षा लोकाांचा कल मावितीची नोंद आवण साठिण कमी कायजक्षमतेने करण्याकडे असतो. केिळ माविती साठिणेच नािी, तर माविती पुनप्राजप्त करणेदेखील त्याांच्या ियामुळे कठीण िोते. िे लक्षात घ्यायला ििे, की मध्यम ियादरम्यान र्री ते कमी िोत असले, तरीिी िी घट सापेक्षररत्या नगण्य असू शकते आवण त्यािर विविध बोधवनक व्यूितांत्रे (cognitive strategies) उपाय केले र्ाऊ शकतात. बऱ्याच मध्यमियीन प्रौढाांसाठी सांपूणजपणे विवशष्ट गोष्टींकडे लक्ष देणे आवण त्याच िेळी त्यासाठी नैपुण्य विकवसत करणे कठीण िोते. गोष्टी लक्षात ठेिण्याचा प्रयत्न करण्याचे ओझे कमी करण्यासाठी, ते मानवसक रूपबांध (schemas) आवण लघुमागज विकवसत करू शकतात. • अथय-संबंणधत आणि प्रासंणगक स्मृती (Semantic and Episodic Memories): युिा- आवण मध्यमियीन प्रौढ िेगिेगळ्या प्रकारच्या स्मृतींचे सांकेतन करण्यास वकती सक्षम आिेत याचा अभ्यास करून सांशोधकाांना िय-सांबांवधत स्मृतींमधील बदलाांबिल अवतररक्त अांतदृजष्टी (insight) प्राप्त िोऊ शकते. टूलविांग (१९७२) िे या क्षेत्रात काम करणारे पविले व्यक्ती िोते. त्याांनी स्मृतीच्या दोन प्रकाराांमधील र्ेद स्पष्ट केला, म्िणर्े प्रासांवगक (episodic) आवण अथज-सांबांवधत (semantic) स्मृती िोय. प्रासांवगक स्मृती म्िणर्े पूिीचे प्रसांग वकांिा िैयवक्तक घटना याांना पुन्िा अनुर्िण्याची वकांिा पुन्िा आठिण्याची क्षमता िोय. अथज-सांबांवधत स्मृती म्िणर्े आपल्या िस्तुवस्थती, शददाांचे अथज, आवण र्गाविषयीचे सामान्य ज्ान याांचे प्रवतरुपण (representation) िोय. उदािरणाथज, एखाद्या व्यक्तीची बालपणी पुरस्कार प्राप्त करण्याविषयीची आठिण िी प्रासांवगक स्मृती असते, तर १९४७ मध्ये र्ारताला वमळालेल्या स्िातांत्र्याविषयीचे ज्ान िी अथज-सांबांवधत स्मृती म्िणून साठिले र्ाते. munotes.in
Page 27
मध्य-प्रौढािस्थेतील शारीररक
आवण बोधवनक विकास - २
27 पुरािा दशजवितो, की र्ेव्िा युिा- आवण मध्यमियीन प्रौढाांचा विचार करता नव्या प्रासांवगक स्मृती आवण अथाज-सांबांधी स्मृती याांमध्ये फरक असतो. उदािरणाथज, एखाद्या विकेट खेळाला उपवस्थत रािताना मध्यमियीन माणूस त्याने त्याची कार कोठे पाकज केली, िे विसरू शकतो (प्रासांवगक स्मृती). मात्र, खेळाचे मूलर्ूत वनयम तो विसरेल याची शक्यता कमीच असते (अथाज-सांबांधी स्मृती). माविती अवधक चाांगल्या प्रकारे लक्षात ठेिण्यात वनपुण िोण्यासाठी आवण त्यासाठी स्ित:ला मदत करण्यासाठी मध्यमियीन प्रौढ स्मरणपत्र नोंदी (reminder notes) वकांिा सांकेत (cues) िापरणे याांसारख्या विविध माध्यमाांचा िापर करू शकतात. म्िणूनच, एक मध्यमियीन माणूस, र्ो िे र्ाणतो, की त्याने आपली गाडी कोठे पाकज केली िे तो विसरण्याची खूपच अवधक शक्यता आिे, तो र्िळपासच्या स्थळ-वचन्िाांची नोंद करून स्ित:ची मदत करू शकतो, ज्यामुळे त्याला त्याच्या गाडीचे स्थान लक्षात ठेिण्यास मदत िोईल. िृि प्रौढाांच्या तुलनेत मध्यमियीन प्रौढाांमध्ये सांकेत िापरण्याची प्रिृत्ती र्ास्त असते, ज्यामुळे त्याांची त्याांच्या स्मरणशक्तीच्या सांदर्ाजत स्ित:च्या कायजक्षमतेविषयी उच्च र्ाणीि असते. इतर शददाांत साांगायचां झालां, तर अशी धारणा आिे, की मध्यमियीन प्रौढ त्याांच्या स्मृतीत सुधारणा िोण्यासाठी सवियतेने कायजरत असल्यामुळे ते माविती लक्षात ठेिण्यासाठी र्े प्रयत्न करतात, त्यामुळे फरक पडेल. स्ित:ला नकारात्मक साचेबिता िगाजशी (negative stereotype category) सांबांवधत समर्णाऱ्या लोकाांपेक्षा र्ेव्िा लोक स्ित:ला सकारात्मक साचेबिता िगाजशी (positive stereotype category) सांबांवधत असल्याचे समर्तात, र्से की र्े सामावर्क, स्ितांत्र, उत्सािी आवण स्ि-स्िीकृती करणारे असतात, तेव्िा एखाद्याच्या स्मरणशक्तीला मदत करण्याचा िा नमुना पररणामकारकररत्या बळकट केला र्ाऊ शकतो. २.४.३ मािणसक रूपबंध: स्मृतीस सिाय्य (Schemas: Aid to Memory) िर चचाज केल्याप्रमाणे, लोकाांना माविती लक्षात ठेिण्याच्या अनेक मागांपैकी एक म्िणर्े मानवसक रूपबांधाच्या (schemas) िापराद्वारे िोय. मानवसक रूपबांध म्िणर्े एखाद्याच्या स्मृतीमध्ये साठिलेल्या मावितीचे एका विवशष्ट चौकटीत केलेले सांघटन िोय. त्यास मानवसक चौकट (mental frameworks) असेिी म्िणतात. मानवसक रूपबांध केिळ र्गाच्या सांघटनाचेच प्रवतवनवधत्ि करत नािीत, तर आपल्याला निीन मावितीचे िगीकरण आवण अथजबोधन करण्यास मदत करतात. आपल्याकडे विविध प्रकारचे मानवसक रूपबांध असतात, र्से की विवशष्ट लोकाांसाठी त्याांच्या ितजन आकृवतबांधाशी (behavior patterns) सांबांवधत मानवसक रूपबांध (र्से की िडील, र्ाऊ वकांिा मुलगा) वकांिा लोकाांच्या िगांसाठी (वशक्षक, वचवकत्सक, वकांिा धमजगुरू) आवण ितजन वकांिा घटना (उपिारगृिात र्ोर्न करणे वकांिा प्रदशजनाला र्ेट देणे). उदािरणाथज, उपिारगृिात र्ोर्न करण्याविषयीच्या मानवसक रुपबांधाचा विचार करा. एखाद्या निीन उपिारगृिात र्ोर्न करणे याकडे आपण पूणजपणे निीन अनुर्ि म्िणून पाित नािी. आपल्याला अगोदरच मािीत असते, की र्ेव्िा आपण तेथे र्ाऊ, तेव्िा आपणाांस एका टेबलर्िळ बसिले र्ाईल आवण एक मेनूकाडज वदले र्ाईल, ज्यातून आपण र्े अन्न खाण्याची इच्छा बाळगतो त्याची वनिड करू. बािेर उपिारगृिात र्ोर्न करण्याविषयीचा िा मानवसक रूपबांध आपल्याला िे कथन करतो, की सेिाकमीांशी कसे munotes.in
Page 28
विकासात्मक मानसशास्त्र
28 र्ोडले र्ािे, र्से की प्रथम अन्नग्रिण करािे आवण र्ोर्नाअांती िाढपी कमजचाऱ्यास टीप देणे. मानवसक रूपबांध ितजनास सुसूत्र समग्र (coherent whole) म्िणून सांघवटत करण्यास मदत करतात आवण सामावर्क घटनाांचा अथजबोधन करण्यासदेखील मदत करतात. उदािरणाथज, वचवकत्सकाकडे र्ाताना, व्यक्ती वचवकत्सकाकडे र्ाण्याविषयीच्या मानवसक रूपबांधाविषयी ज्ात असते, की त्यामध्ये स्ित:ची तपासणी करून घेण्यासाठी बिुधा कपडे काढणे याचा समािेश असण्याची शक्यता असू शकते आवण र्ेव्िा व्यक्तीस तसे करण्यास सूचना वदल्यास वतला आियज िाटणार नािी. मानवसक रूपबांध साांस्कृवतक मावितीदेखील व्यक्त करतात. तथावप, एका सांस्कृतीत स्िीकारािज माविती इतर सांस्कृतींमध्ये स्िीकारािज असेल असे नािी, कारण त्या त्या सांस्कृतीतील लोक कसे विचार करतात त्याच्या आकृवतबांधात र्ेद आिे. याव्यवतररक्त, अगोदरच अवस्तत्त्िात असणाऱ्या मानवसक रुपबांधाशी सुसांगत मावितीपेक्षा विसांगत असणाऱ्या मावितीचे अवधक िेळा पुन्िा स्मरण िोण्याची शक्यता आिे. • िवीि बाबी णशकिे (Learning New things): याविषयी पुरािा प्राप्त झाला आिे, की िाचन सावित्य लक्षात ठेिणे आवण त्याांचे आकलन करणे, अशा अशा विवशष्ट कायांमध्ये मध्यमियीन प्रौढ सामान्यत: ियाने लिान असणाऱ्या व्यक्तींपेक्षा अवधक कृतीशील असतात. िे बोधवनक कौशल्ये िापरण्यास सक्षम असण्याच्या िषांचे सांवचत पररणाम असतात. उदािरणाथज, सांशोधकाांना असे आढळले आिे की, तरुण आवण मध्यमियीन प्रौढ र्ेव्िा एखाद्या िणजनात्मक मर्कूरातून (expository text) (ज्या प्रकारचा मर्कूर आपण आता िाचत आिात) वशकतात, तेव्िा ते वर्न्न दृवष्टकोन अिलांबतात. युिा प्रौढाांचा कल त्याांच्या स्मृतीतील मर्कुराचे शददापरत्िे प्रवतरूपण करण्याकडे असतो. याउलट, मध्यमियीन प्रौढ व्यक्ती तपशीलाांपेक्षा एकांदर विषयाकडे अवधक लक्ष देताना आढळतात. स्मृतीमध्ये पृष्ठर्ागािरील मावितीसाठीच्या स्मरणात िोणारी घट वर्न्न असू शकते, र्ी त्याच िेळी अथज आवण विषय याांच्या स्मरणातील िाढीसि अवस्तत्िात येते. २.४.४ सर्यिशीलता (Creativity) प्रौढत्िाच्या मधल्या िषांमध्ये बोधवनक कायाजिर लक्ष केंवित करताना सर्जनशीलता एक िेगळा प्रश्न म्िणून समोर येते. सर्जनशीलता म्िणर्े विविध समस्याांिर अस्सल, योग्य आवण मौल्यिान उपाय आवण/ वकांिा कल्पना वनमाजण करण्याची क्षमता िोय. एका सांशोधकाने १९ व्या शतकातील िर्ारो नामिांत शास्त्रज्ाांच्या आर्ीिन सर्जनशीलता आवण उत्पादकता याांचा अभ्यास केला. त्याांनी एक असे िय ओळखले ज्यामध्ये या व्यक्तींनी त्याांचे प्रारांवर्क मित्त्िपूणज कायज, त्याांचे सिोत्तम कायज आवण अखेरचे कायज प्रकावशत केले. या सिज मावितीच्या विश्लेषणािरून असे वदसून आले, की प्रत्येक ज्ानशाखेत बिुतेक विचारिांताांनी सरासरी सुमारे ४० िषे ियाच्या दरम्यान त्याांच्या सिोत्तम कायांची वनवमजती केली. परांतु, असेिी आढळले आिे, की त्याांपैकी बिुतेकाांनी त्याांचे मित्त्िाचे आवण अगदी उत्कृष्ट सांशोधन त्याांच्या ियाच्या चाळीशीत आवण त्याांच्या ियाच्या पन्नाशीतदेखील प्रकावशत केले. र्री िे वनष्कषज १९ व्या शतकात काढले गेले असले, तरी आधुवनक काळातील शास्त्रज् त्याांच्या सांपूणज munotes.in
Page 29
मध्य-प्रौढािस्थेतील शारीररक
आवण बोधवनक विकास - २
29 आयुष्यात त्याांच्या सर्जनशील वनवमजतीच्या बाबतीत अशा प्रकारचा आकृवतबांध अिलांबतात. असे नमूद करण्यात आले आिे, की विसाव्या शतकादरम्यान र्न्मलेले मानसशास्त्रज्, र्ौवतकशास्त्रज्, गवणतज् आवण इतर शास्त्रज् याांनी सुमारे ४० िषीय ियाचे असताना सातत्याने अवधकावधक उत्पादकता (दर िषी प्रकावशत िोणाऱ्या शोधवनबांधाांच्या – research papers सांख्येिरून मापन केली र्ाणारी) दशजविली आिे. परांतु, सांशोधनाची गुणित्ता (समियस्काांनी त्याांच्या शोधवनबांधाचा केलेल्या उल्लेखाांच्या सांख्येिरून मापन केली र्ाणारी) ियाच्या ५० व्या िषांपयंत आवण अगदी ६० व्या िषांपयंत उच्च राविली. सर्जनशीलता खूप नांतर प्रकट िोऊ शकते आवण सांगीतकार आवण इतर कलाकाराांच्या बाबतीत खूप अवधक काळ वटकून रािू शकते. उदािरणाथज, सांशोधकाांनी १७२ सांगीतकाराांच्या साांगीवतक रचनाांच्या सौंदयाजत्मक गुणित्तेचे परीक्षकाांच्या सािाय्याने आयुष्याच्या नांतरच्या काळात वनमाजण केलेल्या कामाच्या आधारे मूल्याांकन केले. एखाद्याला आियज िाटेल, की सर्जनशीलतेची प्रविया प्रत्यक्षात कशी कायज करू शकते. सर्जनशीलतेच्या क्षेत्रातील मानसशास्त्रज्ाांकडून कािी काळापासून अभ्यास सुरू आिे आवण खूप कािी वशकण्यासाठी तो पुढे खूप काळासाठी सुरू रािणार आिे. सर्जनशीलतेच्या उपगमाांपैकी एक सर्जनशीलतेचे िणजन एक प्रकारची विचार प्रविया म्िणून म्िणून करतो, ज्याला अपसारी विचारसरणी (divergent thinking) म्िणून ओळखले र्ाते. र्ी व्यक्ती अपसारी विचारसरणीचा िापर करते, ती अनेक कल्पना आवण/ वकांिा स्पष्ट उत्तर नसलेल्या समस्याांिर उपाय शोधू शकते. िी अपसारी विचारसरणी केिळ कलेसाठीच नािी, तर विज्ानासाठीिी मित्त्िाची आिे. उदािरणाथज, ज्या काळात एड्सची कारणे ओळखताना शास्त्रज्ाांना समस्येचा सामना करािा लागला, त्या काळात त्याांनी अनेक पडताळलेली गृिीतके आवण विविध प्रस्ताि आणले, तोपयंत, र्ोपयंत त्याांना िी कल्पना स्पष्ट झाली नािी, की िा आर्ार विषाणूमुळे उद्भिला िोता. त्याचप्रमाणे, एखादा पुस्तक वलविणारा लेखक, ज्याला त्याच्या िाचकाांना एखाद्या पात्राच्या िेतूांविषयी अांतदृजष्टी प्राप्त व्िायला ििे आिे, तो त्याचा िा िेतू साध्य करणारा एक उत्कृष्ट मागज वनवित करण्यापूिी तशी माविती सूवचत करणारे अनेक मागज िापरण्याचा प्रयत्न करेल. कधी कधी सर्जनशील विचार फक्त सर्जनशील व्यक्तीच्या मनात डोकािू शकतात. येथे, बिुतेकदा िी कल्पना असांख्य उपायाांच्या तुकड्याांमध्ये येते, र्े ती व्यक्ती कािी क्षणाांपासून शोधत असते. वनराकरणासाठी वतथिर पोिचण्यासाठी वनरीक्षण करण्याच्या या प्रवियेमध्ये समस्याांचे वनराकरण करण्यासाठी चार टप्प्याांचा समािेश िोतो. प्रथम, तयारी (preparation), ज्यामध्ये समस्येशी सांबांवधत सिज वनगडीत आवण आिश्यक मावितीचे सांकलन केले र्ाते. दुसरे, सांरक्षण प्रणालीमध्ये (incubation) सांकवलत केलेल्या मावितीिर खरोखरीच कायज करण्याचा प्रयत्न न करता केिळ ती विलीन करून घेणे समाविष्ट असते. वतसरे, प्रदीपन (illumination) र्े तेव्िा उद्भिते, र्ेव्िा माविती विलीन करून घेण्याची प्रविया “आिा!” क्षणाची (aha moment) वनवमजती करते, ज्यामध्ये समस्येचे वनराकरण अवधक स्पष्ट िोते. अखेरीस, रूपाांतरण (translation), र्ेथे प्राप्त झालेली उकल समस्येिर लागू केली र्ाते आवण आिश्यकतेनुसार आिश्यक ते समायोर्न केले र्ाते. आपल्याला आपल्या अनुर्िाांिरून आतापयंत िे मािीत असेल, की शेिटची अिस्था िी िेळखाऊ आवण कठीण असू शकते, कारण आपल्या दैनांवदन र्ीिनात गोष्टी अनेकदा रुपाांतररत िोत नािीत, र्शी आपण त्या तशा असाव्यात अशी कल्पना करतो. थॉमस एवडसन याांनी आपल्या एका म्िणीत माांडल्याप्रमाणे 'प्रवतर्ािांत व्यक्ती िी ९९% घामाचे (पररश्रमाचे), तर १% प्रेरणेचे munotes.in
Page 30
विकासात्मक मानसशास्त्र
30 फवलत असते’ ('Genius is 99% of perspiration while 1% of inspiration'), कारण त्याांना िे मािीत िोते, की सैिाांवतकदृष्ट्या विर्ेच्या वदव्याची रचना कशी करािी यािर योर्ना आखल्यानांतर अखेरीस सफल िोणाऱ्या रचनेचा शोध घेण्यापूिी अनेक प्रवतकृती करण्यात एक िषाजपेक्षा अवधक कालािधी व्यतीत झाला. म्िणूनच, त्याांचा असा विश्वास िोता, की अपयश िे सर्जनशीलतेच्या प्रवियेसाठी एक आिश्यक पैलूवशिाय दुसरे कािी नािी. आपली प्रगती तपासा १. बोधन म्िणर्े काय? मध्य-प्रौढािस्थेत बोधनाकडून सामना केल्या र्ाणाऱ्या बदलाांविषयी वलिा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. बोधन आवण बुविमत्ता याांच्यामधील सांबांधाांविषयी वलिा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३. स्मृतीिर एक सविस्तर टीप वलिा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ४. मानवसक रूपबांधाांिर (Schemas) टीप वलिा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ५. प्रासांवगक (Episodic) आवण अथज-सांबांवधत (Semantic) स्मृतींचे िणजन करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in
Page 31
मध्य-प्रौढािस्थेतील शारीररक
आवण बोधवनक विकास - २
31 २.५ सारांश थोडक्यात साांगायचे तर, मध्य-प्रौढािस्थेत एखाद्या व्यक्तीच्या बुविमत्तेचे काय िोते, िे आपण पाविले. आपण अत्यांत कुतूिलर्नक प्रश्नाचे विश्लेषणिी केले, की या काळादरम्यान बुविमत्तेचा ऱ्िास िोतो का. परांतु, िा उत्तर देण्यास आव्िानात्मक प्रश्न आिे, कारण त्यास प्रसांगोवचत मयाजदा आिेत. ज्याांनी बुविमत्तेचे प्रिािी (fluid) आवण अप्रिािी (crystallized) बुविमत्ता या दोन प्रकाराांत विर्ार्न केले, त्याांना असे आढळून आले, की िाढत्या ियोमानानुसार प्रिािी बुविमत्तेत मध्यम प्रौढािस्थेतून िाटचाल करताना िळूिळू घट िोण्यास सुरूिात िोते, तर अप्रिािी बुविमत्ता वनिल असल्याचे वदसून येते आवण त्यात काळानुसार सुधारणा िोते. असेदेखील वदसून आले आिे, की मध्य-प्रौढािस्थेतील लोक सामान्यत: बौविक कायजपिती (intellectual functioning) विवशष्ट क्षेत्राांमध्ये घट दशजिल्यानांतरिी बोधवनक कायजक्षमतेचे (cognitive competence) उच्च प्रमाण दशजवितात. असे असू शकते, कारण व्यक्ती त्याांच्या कायजक्षमतेच्या विवशष्ट क्षेत्राांिर लक्ष केंवित करण्याची आवण वतचा िापर करण्याची शक्यता असते, ज्यामुळे पररणामस्िरूप वनिडक इष्टतवमकरण (selective optimization) म्िणून ओळखला र्ाणारा व्यय र्रून वनघतो. आपण मध्य-प्रौढत्िातील नैपुण्याची (expertise) र्ूवमकादेखील पाविली. असे आढळून आले िोते, की बोधवनक कायजक्षमता केिळ अबावधत राित नािी, तर विवशष्ट क्षेत्राांमध्ये योग्य सराि आवण अिधानाद्वारे त्यामध्ये िाढदेखील िोते. यामुळे असेिी सूवचत झाले, की तज् निअध्यायींपेक्षा मावितीिर वर्न्न प्रकारे प्रविया करतात. वशिाय, िृित्िामुळे स्मृतीिर कसा पररणाम िोतो आवण ती कशी सुधारली र्ाऊ शकते, िे आपण पाविले. असे आढळून आले, की मध्य-प्रौढािस्थेदरम्यान स्मृतीमध्ये घट िोते, परांतु िेदवनक (sensory) वकांिा अल्पकालीन स्मृतीबाबत (short-term memory) कोणतीिी समस्या नसते. दीघजकालीन स्मृतीच्या (long term memory) समस्या एकूणच स्मृतीमध्ये घट िोण्याऐिर्ी लोक साठिणाचा िापर करतात आवण माविती पुनप्राजप्त करतात. िे देखील नमूद केले गेले आिे की र्र आपण स्मृतीचा िापर केला तर आपण ते गमािू शकत नािी.ज्यामध्ये, बौविकदृष्ट्या आव्िानात्मक असलेल्या वियामध्ये/ कायाजत गुांतलेल्या प्रौढाांना बोधात्मक कौशल्याांमध्ये कमी तोटा वदसून येईल, र्े त्यात अवर्बात गुांतत राित नािीत त्याांच्या तुलनेत बोधात्मक कौशल्याांमध्ये कमी नुकसान दशजवितात. र्री विवशष्ट क्षेत्रात कौशल्य असणे देखील ियाशी सांबांवधत बोधात्मक कायजशील तूट र्रून काढण्यास मदत करते. नांतर आपण स्मृतीच्या कायांविषयी र्ाणून घेतले आिे. िे वसि झाले आिे, की मध्यमियीन प्रौढाांच्या कृतीमध्ये र्री एकरेषीय, पण वनिल पितीने घट िोत र्ाते, परांतु िे गृिीतक सत्य मानले र्ाऊ शकते वकांिा मानले र्ाऊ शकत नािी. कारण, विस्मरणाकडे ियोमानानुसार उद्भिणारी आवण िाढणारी गोष्ट म्िणून पाविले र्ाते. विस्मरण िा एक असा अनुर्ि आिे, र्ो व्यवक्तवनष्ठ असतो. असे नमूद केले गेले आिे, की र्सर्से िय िाढत र्ाते तसतसे विसरण्याची प्रिृत्तीदेखील िाढत र्ाते, र्से दृक्-स्मृती (visual memory), ज्यामध्ये मध्यम िय गाठल्यानांतर घट िोऊ लागते. परांतु, वक्लष्ट विवशष्ट कायज करण्याच्या क्षमतेमध्ये munotes.in
Page 32
विकासात्मक मानसशास्त्र
32 ियाच्या ५५ व्या िषाजनांतर घट िोण्यास सुरू िोते, तर एखाद्याच्या शदद आवण मर्कूर ओळखण्याच्या क्षमतेमध्ये स्थैयज येते. िे असे सुचविते, की माविती ग्रिण करण्याची क्षमता कायजकारी स्मृतीच्या सांदर्ाजत ियानुसार वर्न्न असते. िेदवनक (sensory), अल्पकालीन (short-term) आवण दीघजकालीन (long-term) स्मृती असे स्मृतीचे प्रकारिी आपण पविले. िे प्रकार मध्यम ियापयंत अबावधत रािते, असा अांदार् आिे. परांतु, याांमधील घटीचे कारण आिश्यकररत्या िय असेलच असे नािी. िे लक्षात घेणे आिश्यक आिे, की स्मृतीत र्े बदल उद्भितात, त्यामध्ये वकरकोळ फेरबदल िोऊ शकतात, कारण त्याांचा व्यय विविध बोधवनक व्यूितांत्राांच्या िापराद्वारे र्रून काढला र्ातो. स्मृतीच्या प्रकाराांपैकी दीघजकालीन स्मृतीमध्ये अथज-सांबांवधत स्मृती आवण प्रासांवगक स्मृतींचा समािेश िोतो. अथज-सांबांवधत स्मृती िी आपल्या िस्तुवस्थतीचे वनरूपण आिे, तर प्रासांवगक स्मृती िी घटनाांचा पुन्िा अनुर्ि घेण्याची क्षमता आिे. मध्य-प्रौढािस्थेदरम्यान एखाद्याच्या अथज-सांबांवधत स्मृतीच्या तुलनेत निीन प्रासांवगक स्मृती वनमाजण करण्याची क्षमता वर्न्न असते. स्मृती मानवसक रूपबांधाांच्या (schemas) स्िरूपात छेवदत, सांग्रवित केल्या र्ातात आवण त्याांचे पुनस्मजरण केले र्ाते. मानवसक रूपबांध मावितीचे र्ाग सकल गोष्टीचा सांच म्िणून आवण त्याला अथज देऊन सांघवटत करतात. मानवसक रूपबांध केिळ र्गाच्या मावितीचे प्रवतरुपणच करत नािीत, तर निीन मावितीचे िगीकरण आवण अथजबोधन करण्यासदेखील मदत करतात, तर स्मृतीसािाय्यक उपकरणे (mnemonic devices) माविती सांग्रवित करण्याच्या पितीकडे लक्ष देऊन एखाद्याची माविती आठिण्याची क्षमता सुधारण्यास मदत करतात. र्ेव्िा एखादी व्यक्ती मध्यम ियात प्रिेश करते, तेव्िा सर्जनशीलतेची (creativity) एक िेगळी र्ूवमका असते. सर्जनशीलता म्िणर्े विविध समस्याांिर अस्सल, योग्य आवण मौल्यिान उपाय आवण/ वकांिा कल्पना वनमाजण करण्याची क्षमता िोय. सांशोधन असे सूवचत करते, की सर्जनशीलता आयुष्यात खूप नांतर उद्भिू शकते. म्िणर्े अपसारी विचारसरणी (divergent thinking) म्िणून ओळखली र्ाणारी एक विचारप्रविया िी सर्जनशीलतेकडे पािण्याच्या दृवष्टकोनाांपैकी एक आिे. ज्या समस्याांचे स्पष्ट उत्तर नािी, अशा समस्याांिर बिुविध कल्पना/उपाय वनमाजण करण्याची क्षमता म्िणर्े अपसारी विचारसरणी िोय. सर्जनशीलतेच्या प्रवियेत तयारी (preparation), सांरक्षण प्रणाली (incubation), प्रदीपन (illumination) आवण रूपाांतरण (translation) अशा चार अिस्थाांची प्रविया अिलांबू शकते. या अिस्था एखाद्या व्यक्तीस समस्येची उकल शोधताना मदत करू शकतात, कारण असे कािी क्षण असू शकतात, ज्या िेळी उकल मनात डोकािू शकते. सर्जनशीलतेच्या या अिस्थाांचे अनुसरण करत असताना कल्पना िी असांख्य उपाय असणाऱ्या तुकड्याांमध्ये प्रकट िोऊ शकते. २.६ प्रश्न १. अप्रिािी (crystalline) आवण प्रिािी (fluid) बुविमत्ता स्पष्ट करा. २. मध्य-प्रौढािस्थेदरम्यान कायजक्षमतेच्या स्रोताांची चचाज करा. ३. स्मृतीची काये आवण प्रकार काय आिेत? तपशीलिार िणजन करा. munotes.in
Page 33
मध्य-प्रौढािस्थेतील शारीररक
आवण बोधवनक विकास - २
33 ४. मध्य-प्रौढािस्थेत स्मृतीचे मानवसक रूपबांध (memory schema) र्गाचे प्रवतरूपण कसे करतो? सविस्तरपणे स्पष्ट करा. ५. मध्य-प्रौढािस्थेत लोक कशा प्रकारे नैपुण्य लागू करतात, ते स्पष्ट करा. योग्य उदािरणाांसि आपल्या उत्तराचा विस्तार करा. २.७ संद्दर्य १. Feldman, R. S., & Babu, N. (2011). Discovering the Life Span. Indian subcontinent adaptation, New Delhi: Dorling Kindersley India pvt ltd. munotes.in
Page 34
विकासात्मक मानसशास्त्र
34 ३ मध्य-प्रौढावस्थेतील सामाजिक आजि व्यजिमत्त्व जवकास - १ घटक रचना ३.० उविष्ट्ये ३.१ प्रस्तािना ३.२ व्यविमत्त्ि विकास ३.२.१ प्रौढ व्यविमत्त्ि विकासाबिलचे दोन दृवष्टकोन: प्रमावित संकट विरुद्ध जीिन घटना ३.२.२ एरिक्सन यांच्या वसद्धांतानुसाि उत्पादकता विरुद्ध अप्रिावितता अिस्था ३.२.३ स्ि-संकल्पना आवि व्यविमत्त्ि यांतील वस्थिता आवि बदल ३.३ सािांश ३.४ प्रश्न ३.५ संदर्भ ३.० उजिष्ट्ये िे घटक िाचल्यानंति आपि यासाठी सक्षम असाल: १. मध्य-प्रौढािस्थेत व्यविमत्त्ि कसे विकवसत िोते, िे समजून घेिे. २. मध्य-प्रौढािस्थेतील विकासाकडे पािण्याचा एरिक्सन यांचा दृवष्टकोन आवि इतिांनी त्याच्या कल्पनांचा विस्ताि कसा केला आिे, िे ओळखिे. ३. संपूिभ मध्य-प्रौढािस्थेतील व्यविमत्त्ि विकासातील सातत्याच्या स्िरूपाची चचाभ कििे. ३.१ प्रस्तावना मध्य-प्रौढािस्था (Middle adulthood) िा एक काळ आिे जो एखाद्याच्या व्यविमत्त्िातील लक्षिीय बदलांसाठी ओळखला जातो. एवलयट जॅक्स यांनी िचलेली संज्ञा वजला “मध्य-संकटकाळ” (middle crisis) असे संबोधले जाते, त्याने िा काळ िैवशष्ट्यपूिभ आिे. िा काळ एखाद्या व्यिीच्या जीिनात ियाच्या ४० व्या िर्षी उद्भितो. मध्य-संकटकाळ िा संर्ाव्य तिािपूिभ जीिनाचा काळ आिे, जो एखाद्या व्यिीच्या गत-जीिनाचे पुनिािलोकन आवि पुनमूभल्यमापन केल्यामुळे तत्काळ सविय िोतो. जॅक्स यांच्या मते, मध्य-संकटकाळ सामान्यत: एखाद्याच्या नश्विते (mortality) विर्षयीच्या जागरूकतेमुळे उद्भिते. एखादी व्यिी मध्य-ियात जागरूक िोते आवि वतला िे लक्षात येते, की वतच्याकडे जगण्यासाठी कािीच िर्षे वशल्लक आिेत, वतच्याकडे असिािी िेळ खूप कमी munotes.in
Page 35
मध्य-प्रौढािस्थेतील
सामावजक आवि व्यविमत्त्ि
विकास - १
35 आिे आवि ती आपल्या तारुण्यातील स्िप्ने पूिभ करू शकिाि नािी. संशोधनाचा व्यापक र्ाग असे सूवचत कितो, की मध्य-ियात प्रिेश केल्यामुळे संकट उद्भिलेच असे नािी, बिुतेक लोकांसाठी िे आयुष्यातील अनेक वस्थत्यंतिांपैकी एक आिे आवि ते सिजपिे समायोजन कितात. सामावजक बदल िे आयुष्याच्या ठिाविक अिस्थांमध्ये लोक गाठत असिाऱ्या कालखंडाला प्रर्ावित कितात, जसे की वििाि, बाळाचा जन्म आवि बिेच कािी. मध्य-प्रौढािस्थेदिम्यान, स्ि-त्ि घडिे सुरू िािते आवि अशा प्रकािे, एरिक्सन यांच्या विकासाच्या अिस्थांमध्ये कालानुिवमक प्रगती िोत नािी. ३.२ व्यजिमत्त्व जवकास (PERSONALITY DEVELOPMENT) व्यविमत्त्ि िी मानिी विकासाची एक शाखा आिे, जी घडिशील आवि कायम विकवसत िोत आिे. जिी बाल्यािस्थेची िैवशष्ट्ये (गुिधमभ) अनेकदा तशीच िाित असली, तिी व्यिी जीिनातील आव्िानांिि मात कित असताना वतचे व्यविमत्त्ि िािंिाि अवधक चांगल्या प्रकािे विकवसत िोते. म्ििूनच, मध्य-प्रौढत्ि िा मोठ्या प्रमािात मानवसक िाढीचा कालखंड आिे. अगदी अलीकडच्या काळापयंत, व्यविमत्त्ि विकास िा बऱ्याच अंशी प्रमावित संकट प्रारूपािि (normative crisis model) केंवित िोता, ज्यामध्ये सािभविक अनुिवमक अिस्थांमध्ये (universal sequential stages) ियाशी संबंवधत संकटे समाविष्ट असतात. विकासाकडे कालानुिवमक प्रगती म्ििून पाििे िे मध्यम-प्रौढत्िाच्या अिस्थेशी अनुरूप नािी, कािि व्यिी आता र्ूवमकांचे वमश्रि धािि कितात. विकासाच्या दृवष्टकोनातून मध्य-प्रौढािस्थेतील व्यविमत्त्ि विकासाशी संबंवधत पैलूंचा अभ्यास केला जाईल. ३.२.१ प्रौढ व्यजिमत्त्व जवकासाबिलचे दोन दृजष्टकोन: प्रमाजित संकट जवरुद्ध िीवन घटना (Two perspectives on adult personality development: Normative crisis versus life events) प्रौढांच्या व्यविमत्त्ि विकासादिम्यान लोक अिस्थांच्या एका वनवित िमातून पुढे िाटचाल कितात आवि प्रत्येक िमाचा ियाशी जिळचा संबंध असतो. या अिस्था विवशष्ट संकटांशी संबंवधत आिेत, जेथे एखादी व्यिी प्रश्नाथभक आवि मानवसक अशांततेच्या (psychological turmoil) एका तीव्र कालखंडातून िाटचाल किते. िा दृवष्टकोन व्यविमत्ि विकासाच्या प्रमावित संकट प्रारूपाचा एक पैलू आिे. प्रमाजित संकट प्रारूप (Normative-crisis model) व्यविमत्त्ि विकासाचे एक िवमक, ियाशी संबंवधत संकटाच्या सािभविक अिस्था म्ििून वनिीक्षि किते. एरिक एरिक्सन यांचा मनो-सामावजक वसद्धांत (psychosocial theory) असे र्ावकत कितो, की लोक संपूिभ जीिनात अिस्था आवि संकटे यांच्या मावलकेतून िाटचाल कितात. अनेक समीक्षक म्िितात, की प्रमावित-संकटाचे उपगम कालबाह्य असू शकतात. िे उपगम अशा िेळी अवस्तत्िात आले, जेव्िा समाजात लोकांसाठी ब-यापैकी कठोि आवि एकसमान munotes.in
Page 36
विकासात्मक मानसशास्त्र
36 र्ूवमका िोत्या. पािंपारिक दृष्ट्या, पुरुर्षांनी नोकिी करून कुटुंबाला आधाि देिे अपेवक्षत िोते; ति वस्त्रयांनी घिात िािून मुलांची देखर्ाल कििे अपेवक्षत िोते. या र्ूवमका सापेक्षरित्या एकसािख्या ियात साकािल्या गेल्या. आज र्ूवमका आवि कालािधी या दोन्िींमध्ये बिीच विविधता आिे. कािी लोक वििाि कितात आवि त्यांना ियाच्या ४० व्या िर्षी अपत्यप्राप्ती िोते. कािींना अपत्यप्राप्ती िोते आवि नंति वििाि कितात. इति कािीजि कधीिी लग्न कित नािीत, आवि समवलंगी वकंिा विरुद्धवलंगी जोडीदािाबिोबि िाितात आवि कदावचत एखाद्या बालकाला दत्तक घेतात वकंिा मुलांचा पूिभपिे त्याग कितात. थोडक्यात, सामावजक बदलांमुळे ियाशी जिळीक साधिाऱ्या प्रमावित संकट प्रारूपािि प्रश्न उपवस्थत झाले आिेत. िीवन घटना प्रारूपाने (Life events model) अशी वशफािस केली आिे, की ियापेक्षा विवशष्ट घटना व्यविमत्त्िाचा विकास कसा िोईल िे वनधाभरित कितात. उदािििाथभ, ियाच्या २१ व्या िर्षी पविली अपत्यप्राप्ती झालेली स्त्री िी ियाच्या ३९ व्या िर्षी पविली अपत्यप्राप्ती झालेल्या स्त्रीइतकीच समान मानवसक आिेग अनुर्िू शकते. या दोन्िी वस्त्रयांमध्ये त्यांचे िय खूप वर्न्न असूनसुद्धा व्यविमत्त्ि विकासाच्या कािी समानता सामावयक आिेत. व्यविमत्ि विकास आवि प्रौढािस्थेतील बदल िे आदशभ-संकट दृष्टीच्या क्षेिात अवधक नेमकेपिाने वदसून येतात की जीिनातील घटनांच्या संदर्ाभत, िे स्पष्ट िोत नािी. िे स्पष्ट आिे की, मध्यािधी िा वनिंति, लक्षिात्मक मानवसक विकासाचा काळ आिे यािि सिभ विकासात्मक वसद्धांतिादी सिमत आिेत. ३.२.२ एररक्सन यांच्या जसद्धांतानुसार उत्पादकता जवरुद्ध अप्रवाजितता अवस्था (Erikson’s stage of generativity versus stagnation) एरिक्सन यांच्या वसद्धांतानुसाि जीिनाच्या मध्यािस्थेतील (midlife phase) मानवसक संघर्षाभला उत्पादकता (generativity) विरुद्ध अप्रिावितता (stagnation) असे म्िितात. एरिक्सन यांनी असा प्रस्ताि मांडला, की मध्यमियीन प्रौढांना एका मित्त्िाच्या समस्येला तोंड द्यािे लागते – उत्पादकता विरुद्ध अप्रिावितता, जे नाि एरिक्सन यांनी त्यांच्या आजीिन वसद्धांताच्या (lifespan theory) सातव्या अिस्थेला वदले आिे. उत्पादकतेमध्ये प्रौढांची त्यांच्या पुढील वपढीकडे स्ितःचा िािसा सोडण्याची इच्छा समाविष्ट असते. या िािसांच्या माध्यमातून प्रौढ एक प्रकािे वचिस्थावयत्ि (immortality) संपादन किण्यास सक्षम िोतात. उत्पादकता केिळ अपत्यधाििा कििे वकंिा स्ित:च्या मुलांचे संगोपन कििे या स्िरूपातच नव्िे, ति अध्यापन, मागभदशभक म्ििून सेिा प्रदान कििे वकंिा विविध नागिी, धावमभक वकंिा सेिार्ािी संस्थांमध्ये नेतृत्िाची र्ूवमका पाि पाडिे यांद्वािेिी व्यि केली जाते. एरिक्सन यांच्या अटीनुसाि, उत्पादकता विकवसत किण्यासाठी केिळ अपत्ये असिे पुिेसे नािी. उत्पादकतेच्या इष्टतम अवर्व्यिीसाठी स्ित:च्या व्यस्ततेतून बािेि येिे, इतिांची काळजी घेण्याच्या वदशेने एक प्रकािचा मानवसक विस्ताि कििे आिश्यक आिे. याउलट, अप्रवाजितता (stagnation) (ज्याला कधीकधी "स्िंय-अवर्शोर्षि" - “self-absorption” म्ििून संबोधले जाते) तेव्िा विकवसत िोते, जेव्िा व्यिींच्या िे लक्षात येते, की त्यांनी पुढील वपढीसाठी कािीिी केलेले नािी. एरिक्सन यांनी िे ओळखले िोते की, एकदा का लोकांनी एकदा जीिनाची कािी ध्येये, जसे की वििाि, अपत्य आवि व्यािसावयक यश, साध्य केली, munotes.in
Page 37
मध्य-प्रौढािस्थेतील
सामावजक आवि व्यविमत्त्ि
विकास - १
37 की ते स्ि-केंवित (self-centered) आवि स्ि-आसि (self-indulgent) बनू शकतात. अप्रिाविततेची जािीि असिाऱ्या प्रौढ व्यिी समाजाच्या कल्यािात योगदान देऊ शकत नािीत, कािि ते आव्िान आवि त्याग यांपेक्षा त्यांचा स्ितःचे आिाम आवि सुिवक्षतता यांना प्राधान्य देतात (िॅमाचेक, १९९०). त्यांचे स्ि-अवर्शोर्षि िे अनेक प्रकािे, जसे की युिकांमध्ये (त्यांच्या स्ित:च्या अपत्यांमध्येदेखील) असिािा स्िािस्याचा अर्ाि, ते काय देऊ शकतात यापेक्षा इतिांकडून काय वमळू शकते यािि केंवित असिािे लक्ष, आवि कामाच्या वठकािी उत्पादनक्षम िािण्यात, त्यांची प्रवतर्ा विकवसत किण्यात, वकंिा इति मागांनी जगामध्ये सुधाििा किण्यात अल्प प्रमािात घेतलेले स्िािस्य यांद्वािे व्यि िोते. मध्यमियीन लोक अनेक मागांनी उत्पादकता विकवसत करू शकतात. िैजवक उत्पादकतेद्वारे (biological generativity) प्रौढांना मुले िोतात. पालक-उत्पादकतेद्वारे (parental generativity), प्रौढ आपल्या अपत्यांचे पालनपोर्षि आवि त्यांना मागभदशभन कितात. कायय उत्पादकतेद्वारे (work generativity), प्रौढ लोक अशी कौशल्ये विकवसत कितात जी इतिांकडे वदली जातात, आवि सांस्कृजतक उत्पादकतेद्वारे (cultural generativity) प्रौढ संस्कृतीचे कािी पैलू वनमाभि कितात, त्यांचे नूतनीकिि कितात वकंिा त्यांचे जतन कितात, जे अखेिीस वटकून िाितात. उत्पादक प्रौढ व्यिी िैयविक उविष्ट्ये मोठ्या सामावजक जगाच्या कल्यािाबिोबि सवम्मवलत करून स्ि-अवर्व्यिीच्या गिजेची सांगड सांप्रदावयक गिजेबिोबि घालते (मॅकअॅडम्स आवि लोगॅन, २००४). एरिक्सन (१९५०) यांनी उत्पादकता या संज्ञेची वनिड, स्ित: अवधक काळ वटकून िाितील आवि समाजाचे सातत्य आवि सुधाििा याची िमी देतील, जसे की अपत्ये, कल्पना, उत्पादने आवि कलाकृती, अशा सिभ उत्पावदत गोष्टींचा समािेश किण्यासाठी केली आिे. जिी पालकत्ि िे उत्पादकतेची जािीि करून देण्याचे एक प्रमुख साधन असले, तिी ते एकमेि साधन नािी. प्रौढ लोक इति कौटुंवबक नातेसंबंधांमध्ये, कामाच्या वठकािी मागभदशभक म्ििून, स्ियंसेिी प्रयत्न यांमध्ये आवि उत्पादकता आवि सजभनशीलतेच्या अनेक पद्धतींद्वािेदेखील उत्पादक ठरू शकतात. एरिक्सन यांच्या वसद्धांतात असे म्िटले आिे की, अत्यंत उत्पादक प्रौढ लोक विशेर्षत: वचंता आवि औदावसन्य यांबिोबि चांगल्या प्रकािे समायोवजत, उच्च स्ि-स्िीकृती आवि जीिनविर्षयक समाधान असेलेले वदसतात, आवि त्यांचा वििाि यशस्िी आवि त्यांचे जिळचे वमि असण्याची शक्यता अवधक असते (ऍकिमन , झुिोफ, आवि मॉस्कोविट्झ, २०००; ग्रॉसबॉम आवि बेट्स, २००२; िेस्टिमेयि, २००४). ते वर्न्न दृवष्टकोनांप्रती अवधक उदािमतिादी असतात, त्यांच्याकडे नेतृत्िगुि असतात, आवथभक बवक्षसे प्राप्त किण्यापेक्षा कामातून अवधक प्राप्त किण्याची इच्छा ते बाळगतात आवि त्यांची अपत्ये, त्यांचा जोडीदाि, त्यांचे िृद्ध पालक, आवि व्यापक समाज यांच्या विताची अत्यंत काळजी घेतात (पीटिसन, २००२; पीटिसन, वस्मल्सभ, आवि िेंटिथभ, १९९७). यावशिाय, उत्पादकता िी विश्वास, मुि संिाद यांना अत्यंत मित्त्ि देिािे अवधक परििामकािक बालसंगोपन, अपत्यांकडे मूल्यांचे प्रसािि, आवि (पालकत्िाची) अवधकािी शैली (authoritative style) (िाटभ आवि इति, २००१; प्रॅट आवि इति, २००१) यांच्याशी संबंवधत आिे. जिी िे वनष्कर्षभ सिभ प्रकािच्या पाश्वभर्ूमी असिाऱ्या प्रौढांना वचन्िांवकत कित असले, तिी उत्पादकतेच्या संदर्ाभत त्यांच्यात व्यविर्ेद आढळून येतात. अपत्यप्राप्ती वस्त्रयांपेक्षा पुरुर्षांच्या उत्पादक विकासाची अवधक munotes.in
Page 38
विकासात्मक मानसशास्त्र
38 जोपासना किते असे वदसते. अनेक अभ्यासांमध्ये, वपत्यांचा उत्पादकतेमधील प्राप्तांक अपत्यिीन पुरुर्षांपेक्षा अवधक िोता (माक्सभ, बम्पास आवि जून, २००४; मॅक अॅडम्स आवि डी सेंट ऑवबन, १९९२). याउलट, मातृत्ि िे वस्त्रयांच्या उत्पादकता प्राप्तंकाशी संबंवधत नािी. कदावचत पालकत्ि िे पुरूर्षांमध्ये पुढील वपढीबिल एक कोमल, काळजी घेिािी मनोिृत्ती जागृत किते, जी वस्त्रयांना इति मागांनी विकवसत किण्याची संधी असते. उत्पादकता िी मध्ययुगातील एक मित्त्िाची वमती आिे, या एरिक्सन यांच्या वसद्धांताचे संशोधन समथभन किते का? िोय, ते किते (ग्रॅमवलंग, २००७; मॅक अॅडम्स आवि ओल्सन, २०१०; प्रॅट आवि इति, २००८). व्यिींच्या मिाविद्यालयीन कालािधीपासून ते त्यांच्या ियाच्या ४३ व्या िर्षांपयंतच्या दीघभकालीन अभ्यासाने असे स्पष्ट केले, की एरिक्सन यांच्या उत्पादकता विरुद्ध अप्रिावितता या अिस्थेत अवधक उत्पादक िोण्यामध्ये मंद पिंतु वनिल िाढीचा एक आकृवतबंध वदसून आला आिे (वव्िटबॉनभ, स्नीड, आवि झेयि, २००९). दुसऱ्या अभ्यासानुसाि असे दशभविले, की पालकांची उत्पादकता त्यांच्या अपत्यांच्या युिा प्रौढािस्थेतील यशस्िी विकासाशी जोडली गेली िोती (पीटिसन, २००६). या अभ्यासात, जे पालक उत्पादक िोते, त्यांना दक्ष (careful) आवि वस्िकाििीय (agreeable) युिा प्रौढ अपत्ये िोती. संशोधनाने अशा विकासाच्या अिस्थेचे संकेत तयाि केले आिेत. युिा, मध्य-जीिन आवि िृद्ध वस्त्रयांििील एका छेद-विर्ागीय अभ्यासानुसाि (cross-sectional study) असे आढळले, की एरिक्सन यांच्या वसद्धांताने सुचविल्याप्रमािे उत्पादकता मध्य-ियात िाढली (झुकि, ओस्रोव्ि आवि स्ट्यूअटभ, २००२). पिंतु, त्यांच्या वसद्धांताने ितभविलेल्या अंदाजाच्या विरुद्ध सिाभवधक िृद्ध सिर्ागी व्यिींच्या गटाने, ज्यांचे सिासिी िय ६६ िोते, त्यांनी मध्यमियीन गटाइतकेच िािंिाि त्यांच्यासाठी उत्पादकतेसंबंधी बाबी मित्त्िपूिभ असल्याचा उल्लेख केला. िे वनष्कर्षभ एरिक्सन यांच्या दाव्याचे समथभन कितात, की उत्पादकता िी पूिभ-प्रौढत्िाच्या तुलनेत मध्यम ियात अवधक सामान्य आिे; पिंतु ते िेदेखील सूवचत कितात, की िृद्धापकाळात उत्पादकता अबावधतपिे मित्त्िपूिभ िािते. इति संशोधन असे सूवचत कितात, की मध्यमियीन पुरूर्षांच्या जीिनापेक्षा मध्यमियीन वस्त्रयांच्या जीिनात उत्पादकता िा अवधक प्रमुख विर्षय आिे (मॉफेई, िुकि, कािपेंटि, वमक्स, आवि ब्लेकले, २००४). पुढे, एका अभ्यासात मध्यमियीन वस्त्रयांमधील िृद्ध पालकांची काळजी घेण्याविर्षयीच्या दडपिाच्या जावििेचे मापन केले गेले, ज्यांनी उत्पादकतेची सिाभवधक पातळी दशभविली, त्यांनी िृद्धांची काळजी घेण्याच्या जावििेचे सिाभवधक कमी दडपि अनुर्िले (पीटिसन, २००२). एरिक्सनचा वसद्धांत प्रौढ व्यविमत्त्ि विकासाचे विस्तृत िेखावचि प्रदान कितो. मध्य-जीिनातील मनोसामावजक बदलांिि बािकाईने नजि टाकण्यासाठी आपि तीन पयाभयी दृवष्टकोन पािूया: १. वेलंट आजि गोल्ड यांनी केलेले एररक्सनच्या जसद्धांताचे संस्करि (Vaillant and Gould revision of Erikson’s Theory): विकासिादी शास्त्रज्ञ (Developmentalist) िॉिय वेलंट यांनी गेली तीन दशके पूिभ-, मध्य- आवि उत्ति-प्रौढािस्थेतून जाताना अनेक शंर्ि प्रौढांच्या िोिाऱ्या विकासाची नोंद किण्यात munotes.in
Page 39
मध्य-प्रौढािस्थेतील
सामावजक आवि व्यविमत्त्ि
विकास - १
39 व्यतीत केली आिेत. त्यांच्या संशोधनात शािीरिक, बोधवनक, व्यविमत्त्ि आवि सामावजक क्षेिांतील बदलांचे मापन समाविष्ट केले गेले आिे. मध्य-प्रौढािस्थेविर्षयक त्यांच्या वनष्कर्षांमुळे ते एरिक्सन यांच्या आजीिन विकासाच्या वसद्धांतात बदलाचा प्रस्ताि किण्यास उद्युि झाले (िेलंट, २००२). िेलंट यांनी असा दािा केला की, जिळीकता आवि उत्पादकता यांमध्ये व्यािसावयक/कािकीदभ दृढीकिि (career consolidation) नामक एक अिस्था आिे. एरिक्सन यांच्याप्रमािेच, िेलंट यांचादेखील जीिनातील क्षेिे बऱ्यापैकी विस्तृतपिे परिर्ावर्षत किण्याकडे कल िोता, म्ििून कािकीदीचा अथभ सिेतन अिकाश (paid vacation) असा असू शकतो वकंिा त्यामध्ये घिी िाििािी आई वकंिा िडील (stay-at-home mother or father) िोण्याचा वनिभय समाविष्ट असू शकतो. या अिस्थेचा परििाम म्ििजे एका निीन सामावजक जाळ्याची (social network) वनवमभती आिे, ज्यासाठी मध्यमियीन प्रौढ व्यिीचे प्राथवमक कायभ केंि (hub) म्ििून कायभ किते. या सामावजक जाळ्यातील सिर्ाग व्यिीला या उप-अिस्थेतील मनोसामावजक गिजा पूिभ किण्यास मदत कितो. अशा गिजांमध्ये समाधान (contentment), मोबदला (compensation), कायभक्षमता (competence) आवि िचनबद्धता (commitment) यांचा समािेश असतो (िेलंट, २००२). व्यिींनी त्यांनी केलेल्या कायभ-संबंवधत वनिडींविर्षयी आनंदी/समाधानी असिे, त्यांना योग्य मोबदला वमळत आिे असे िाटिे, त्यांनी वनिडलेल्या क्षेिात स्ित:ला कायभक्षम म्ििून पाििे, आवि आपल्या कायाभशी िचनबद्धतेची जािीि वटकिून ठेिण्यास सक्षम असिे आिश्यक आिे. उत्पादकता विरुद्ध अप्रिाविततेला अनुसरून िेलंटने असा युवििाद केला, की अथय-रक्षक (keeper of the meaning) नामक आिखी एक अिस्था आिे. या अिस्थेत, मध्यमियीन प्रौढ त्यांच्या संस्कृतीच्या अशा संस्था आवि मूल्ये जतन किण्यािि लक्ष केंवित कितात ज्यांविर्षयी त्यांना विश्वास आिे की त्यांचा र्ािी वपढ्यांना फायदा िोईल. कािींसाठी धावमभक संघटना सिोच्च असतात. इतिजि कला, शैक्षविक संस्था, ऐवतिावसक जतन कििािे समाज वकंिा िाजकीय संघटना यांिि लक्ष केंवित कितात. मित्त्िाचा मुिा िा की या संस्थांमधील सिर्ाग िा प्रत्येक मध्यमियीन प्रौढ व्यिीला संस्थेचा कसा फायदा िोऊ शकतो या वचंतेने नव्िे, ति त्यांचे अवस्तत्ि सुवनवित किण्याच्या इच्छेने प्रेरित आिे. इति शब्दांत सांगायचे, ति अथभ-िक्षक या अिस्थेतील सुसमायोवजत प्रौढ व्यिी संस्थेतून कािीतिी प्राप्त किण्यापेक्षा त्या संस्थेला कािीतिी देऊ इवच्छतो. वशिाय, संस्थांबिोबिील मध्यमियीन प्रौढांच्या सियोगातून वनमाभि झालेले सामावजक जाळे ते कित असलेल्या कायाभतून र्ािी वपढ्यांसाठी बदल घडून येईल िी जािीि िोण्याच्या गिजेचे समथभन कितात. मानसोपचाितज्ज्ञ रॉिर गोल्ड (१९७८, १९८०) यांनी एरिक्सन आवि िेलंट या दोघांच्यािी विचािांना पयाभय मांडला. त्यांनी असे सुचविले, की लोकांना त्यांच्या संपूिभ जीिनात ज्या अिस्था आवि संर्ाव्य संकटांचा सामना किािा लागतो त्यांच्या शृंखलेमध्ये गोल्ड यांनी सादि केलेल्या सात अिस्था आिेत, ज्या विवशष्ट ियाच्या munotes.in
Page 40
विकासात्मक मानसशास्त्र
40 कालखंडाशी संबंवधत आिेत (सािांश तिा – ३.१ पिा). गोल्ड यांच्या मते, लोक त्यांच्या जीिनात ियाच्या वतशीच्या (३० िर्षे) उत्तिाधाभत आवि चाळीशीच्या (४० िर्षे) पूिाभधाभत जीिनाची ध्येये साध्य किण्याच्या दृष्टीने लोकांना तीव्र वनकडीची र्ािना जाििते, जेव्िा ते िे ओळखतात की त्यांचा िेळ मयाभवदत आिे. त्यांच्या (गोल्ड) मते, जीिन अचल आिे िे िास्ति लोकांना प्रौढ परिपक्ितेकडे (adult maturity) लोटू शकते. गोल्ड यांनी त्यांचे प्रौढांच्या विकासाचे प्रारूप (model of adult development) सापेक्षरित्या लिान नमुन्यािि आधािले आवि स्ित:च्या वचवकत्सालयीन वनिभयािि मोठ्या प्रमािात विसंबून िाविले. कािी संशोधनांनी त्यांच्या विविध अिस्थांविर्षयीच्या स्पष्टीकििाचे समथभन केले, जे मनोविश्लेर्षिात्मक दृवष्टकोनाने (psychoanalytic perspective) मोठ्या प्रमािािि प्रर्ावित झाले िोते. तिा ३.१ गोल्ड यांच्या प्रौढ विकासातील परिितभनाचा (Transformations in Adult Development) सािांश अवस्था अंदािे वयाची
श्रेिी या अवस्थेत, लोक सामान्यत:
१ १६ ते १८ घि सोडण्याची आवि पालकांचे वनयंिि संपुष्टात
आिण्याची योजना आख तात. २ १८ ते २२ कुटुंब सोडतात आवि समियस्कांकडे पुनिावर्मुखीत
िोऊ लागतात. ३ २२ ते २८ स्ितंि िोतात आवि कािकीदभ, (बिेचदा) िैिाविक
जोडीदाि आवि अपत्ये यांच्याप्रती िचनबद्ध िोतात. ४ २९ ते ३४ त्यांना स्ित:ला प्रश्न विचाि तात आवि संभ्रम अनुर्ितात;
ते वििाि आवि व्यािसावयक कािकीदभ यांविर्षयी
असमाधानी िोऊ शकतात. ५ ३५ ते ४३ काळाचा ओघ आवि मयाभदा यांविर्षयी जागरूक िोऊन
जीिनाची ध्येये साध्य किण्यासाठी तातडीची गिज
अनुर्ितात, ते अनेकदा जीिना ची ध्येये पुनसंिेखीत
कितात. ६ ४३ ते ५३ अखेिीस त्यांच्या जीिनाचा स्िीकाि करून स्थावयक
िोतात. ७ ५३ ते ६० त्यांचा र्ूतकाळ स्िीकारून अवधक सिनशील बनतात;
ते कमी नकािात्मक आवि सामान्यत: अवधक सौम्य
बनतात . {स्रोत: गोल्ड, आि. एल. (१९७८). रान्सफॉमेशन्स. न्यू यॉकभ: सायमन अँड शुस्टि – यािि आधारित} munotes.in
Page 41
मध्य-प्रौढािस्थेतील
सामावजक आवि व्यविमत्त्ि
विकास - १
41 २. लेजव्िन्सनचे िीवनाचे ऋतू (Levinson's Seasons of Life): एरिक्सन यांच्या कायाभला आिखी एक पयाभय म्ििजे मानसशास्त्रज्ञ डॅवनयल लेवव्िन्सन यांचे कायभ िोय. त्यांनी ४० मध्यमियीन पुरुर्षांच्या विस्तृत मुलाखतींचे वनष्कर्षभ नोंदिले. दि तासाला काम कििािे कामगाि, व्यािसावयक अवधकािी, शैक्षविक जीिशास्त्रज्ञ आवि कादंबिीकाि यांच्या मुलाखती घेण्यात आल्या. लेवव्िन्सन यांनी प्रवसद्ध मािसांच्या चरििांतून आवि सावित्यातील संस्मििीय पिांच्या विकासातील मावितीसि आपल्या वनष्कर्षांचे समथभन केले. लेवव्िन्सन यांची प्रमुख आिड मध्य-जीिनातील बदलांिि केंवित असली, तिी त्यांनी १७ ते ६५ िर्षे ियोगटातील अनेक अिस्था आवि वस्थत्यंतिे परिर्ावर्षत केली. लेवव्िन्सन यांनी अधोिेवखत केले आिे की, प्रत्येक अिस्थेत विकासाच्या कायाभत नैपुण्य असिे आिश्यक आिे. लेवव्िन्सन यांच्या मते, एखाद्याच्या वकशोिािस्थेतील िर्षांच्या अखेिीस, पिािलंवबत्िाकडून स्िातंत्र्याकडे संिमि झाले पाविजे. या वस्थत्यंतिाची प्रवचती स्िप्न-वनवमभतीने वचन्िांवकत िोते – युिकांना ििे आिे, अशा प्रकािच्या जीिनाची प्रवतमा, विशेर्षत: व्यािसावयक कािकीदभ आवि वििाि यांबाबतीत. लेवव्िन्सन ियाच्या विशीकडे (िय िर्षे २०) प्रौढांच्या विकासातील एक अध्ययन अिस्था म्ििून पाितात. िा तावकभक दृष्ट्या मुि प्रयोग पिीक्षिाचा (free experimentation) आवि िास्ति जगात स्िप्न पािखण्याचा काळ आिे. पूिभ-प्रौढािस्थेत, वशकण्यासाठी दोन प्रमुख काये म्ििजे प्रौढ जीिनमानाच्या (adult living) शक्यतांचा शोध घेिे आवि वस्थि जीिन िचना विकवसत कििे. साधािि २८ ते ३३ या ियोगटापासून, मािूस संिमिाच्या कालखंडाला सामोिा जातो, ज्यामध्ये त्याला आपली ध्येये वनवित किण्याच्या अवधक गंर्ीि प्रश्नांना सामोिे जािे आिश्यक असते. ियाच्या वतशीदिम्यान (िय िर्षे ३०), तो सामान्यतः कौटुंवबक आवि व्यािसावयक कािवकदीच्या विकासािि केंवित असतो. या कालखंडाच्या उत्तिाधाभत, तो स्वतःचा मािूस िोण्याची (Becoming One’s Own Man)/ स्वतंत्र व्यिी िोण्याची अिस्था गाठतो. ियाच्या ४० व्या िर्षांपयंत, तो आपल्या व्यािसावयक कािकीदीतील एका वस्थि स्थानापयंत पोिोचतो, प्रौढ िोण्यासाठी वशकण्याचे त्याचे पूिीचे, अवधक कमकुित प्रयत्न विकवसत कितो, आवि आता मध्यमियीन प्रौढ म्ििून तो ज्या प्रकािचे जीिन जगेल त्याकडे लक्ष वदले पाविजे. लेवव्िन्सन यांच्या मते, मध्य-प्रौढत्वाकडे िोिारे संक्रमि (transition to middle adulthood) सुमािे पाच िर्षे (िय ४० ते ४५) असते आवि प्रौढ पुरुर्षाने पौगंडािस्थेपासून त्याच्या आयुष्यात असिाऱ्या चाि प्रमुख संघर्षांशी जुळिून घेिे आिश्यक आिे: (१) तरूि असिे विरुद्ध िृद्ध असिे, (२) विध्िंसक विरुद्ध विधायक असिे, (३) पुरूर्षी असिे विरुद्ध स्त्रीसुलर् असिे, आवि (४) इतिांशी संलग्न असिे विरुद्ध त्यांच्यापासून विर्ि िोिे. लेवव्िन्सन यांनी मुलाखत घेतलेल्या पुरुर्षांपैकी ७० ते ८० टक्के पुरुर्षांसाठी मध्य-जीिन संिमि (midlife transition) अशांततापूिभ आवि मानवसकदृष्ट्या िेदनादायक अनुर्ि िोता, कािि त्यांच्या जीिनाच्या अनेक पैलूंिि प्रश्नवचन्ि वनमाभि झाले िोते. लेवव्िन्सन यांच्या मते, मध्य-जीिन संिमिाचे यश िे व्यिी ध्रुिीयता (polarities) वकती प्रर्ािीपिे कमी किते munotes.in
Page 42
विकासात्मक मानसशास्त्र
42 आवि त्या प्रत्येकाला आपल्या अवस्तत्िाचा अविर्ाज्य र्ाग म्ििून स्िीकािते यािि अिलंबून असते. लेवव्िन्सन यांनी मध्यमियीन पुरुर्षांची मुलाखत घेतल्यामुळे, आपि मध्य-प्रौढत्िाविर्षयीचा प्रदत्त (data) पूिभ-प्रौढत्िाविर्षयीच्या प्रदत्तापेक्षा अवधक िैध मानू शकतो. जेव्िा व्यिींना त्यांच्या जीिनाच्या अगोदिच्या र्ागांची माविती लक्षात ठेिण्यास सांवगतले जाते, तेव्िा ते त्याचे विरूपीकिि करू शकतात आवि गोष्टी विसरू शकतात. जिी लेवव्िन्सन यांनी (१९९६) प्रस्तावित केलेल्या अिस्था, संिमिे आवि मध्य-ियातील संकट िे वस्त्रया तसेच पुरुर्षांना लागू िोतात, असे जिी त्यांनी नमूद केले असले, तिीिी लेवव्िन्सन यांच्या मूळ प्रदत्तामध्ये कोित्यािी मविलांचा समािेश नव्िता. ३. मध्य-िीवनातील संकट: वास्तजवकता अथवा पुरािकथा ? (The Midlife Crisis: Reality or Myth?) लेवव्िन्सन (१९७८, १९९६) यांनी असा अििाल वदला की, त्याच्या नमुन्यांमधील बिुतेक स्त्री-पुरुर्षांना मध्य प्रौढािस्थेतील संिमिाच्या िेळी पुष्कळशा आंतरिक अशांततेचा अनुर्ि आला. तिीिी िेलंटने (१९७७) संकटाची मयाभवदत उदािििे पाविली. त्याऐिजी, बदल सामान्यत: संथ आवि वनिल िोता. या वििोधार्ासी वनष्कर्षांमुळे मध्य-जीिनामध्ये प्रिेश किताना त्यासोबत प्रत्यक्षात वकती िैयविक अशांतता येते, िा प्रश्न उपवस्थत िोतो. विशेर्षत:, चाळीशीच्या काळात स्ि-साशंकता आवि तिाि खूप मोठ्या प्रमािात असतात का, आवि मध्य-जीिनातील संकट िी संज्ञा सूवचत कित असल्याप्रमािे ते व्यविमत्त्िाच्या मित्त्िाच्या सुधाििेला प्रिृत्त कितात का? सातशेपेक्षा अवधक प्रौढांच्या सिेक्षिात, केिळ एक चतुथांश लोकांनी मध्य-जीिनातील संकटाचा सामना केल्याची नोंद केली. त्यांच्या मते या संज्ञेचा अथभ काय आिे असे विचािले असता, सिर्ागी व्यिींनी संशोधकांपेक्षा अवधक सैलपिे परिर्ावर्षत केले. लोकांनी ियाच्या ४० व्या िर्षांच्या बऱ्यापैकी अगोदि संकटाची नोंद केली, ति कािींनी ियाच्या ५० िर्षांच्या बऱ्यापैकी नंति िी नोंद केली आवि बिुतेकांनी त्याचे श्रेय ियाला नव्िे ति जीिनातील आव्िानात्मक घटनांना वदले (िेवथंग्टन, २०००). मध्य-जीिनातील प्रश्नांचा शोध घेण्याचा आिखी एक मागभ म्ििजे प्रौढांना जीिनातील पिातापाचा अनुर्ि देिाऱ्या गोष्टींविर्षयी प्रश्न विचाििे, जसे की व्यािसावयक कािवकदीसाठी आकर्षभक संधी वकंिा जीिन-परिितीत कििाऱ्या इति विया वकंिा उपिम ज्यांचा त्यांनी पाठपुिािा केला नािी वकंिा जीिनशैलीतील असे बदल जे त्यांनी केले नािीत. वस्त्रयांच्या ियाच्या चाळीशीच्या पूिाभधाभदिम्यान त्यांच्या दोन शोधांमध्ये असे आढळून आले की, ज्यांनी आपल्या जीिनात बदल केले, त्यांच्या तुलनेत, ज्यांनी आयुष्यात बदल न किता पिात्तापाचा स्िीकाि केला, त्यांनी कालांतिाने कमी अनुकूल मानवसक आिोग्य आवि वनकृष्ट शािीरिक आिोग्य नोंदिले (लँडमन आवि इति, १९९५; स्ट्यूअटभ आवि िँडेिॉटि, १९९९). munotes.in
Page 43
मध्य-प्रौढािस्थेतील
सामावजक आवि व्यविमत्त्ि
विकास - १
43 जीिनात बदल घडिून आिण्यासाठी पुढे कमी िेळ प्रदान कििाऱ्या उत्ति-मध्य-जीिनाच्या (late midlife) कालखंडापयंत लोकांचे पिात्तापाचे अथभबोधन त्यांच्या आिोग्यात मित्त्िाची र्ूवमका बजािते. सामावजक-आवथभक वस्थतीमध्ये िैविध्य असलेल्या शेकडो ६० ते ६५ िर्षीय व्यिींच्या नमुन्यात जिळपास वनम्म्या लोकांनी वकमान एक तिी खंत व्यि केली. ज्यांनी आपली वनिाशा दूि केली नव्िती, अशा लोकांच्या तुलनेत, ज्यांनी त्यांच्याशी जुळिून घेतले िोते (कािी अंवतम फायदे स्िीकािले िोते आवि ओळखले िोते) वकंिा "गोष्टींना सिोत्तम ओळखले िोते" (ते फायदे ओळखण्यास सक्षम िोते, पिंतु तिीिी कािी दोर्ष िोते), त्यांनी अवधक सुदृढ शािीरिक आिोग्य आवि चांगले जीिन पूिभ कििे वनवदभष्ट केले. थोडक्यात, मध्यम ियादिम्यान जीिन मूल्यांकन सामान्य आिे. बिेचसे लोक त्यांच्या जीिनातील स्िप्नित बदलांऐिजी "िळिाचे टप्पे" (turning points) म्ििून सिोत्कृष्ट म्ििून ििभन केल्या जािाऱ्या अशा बदलांना प्राधान्य देतात. जे लोक आपल्या जीिनमागाभत बदल करू शकत नािीत, ते सिसा जीिनातील अडचिींमध्ये "चंदेिी झालि" शोधतात (िेवथंग्टन, केसलि, आवि वपक्सले, २००अ). संकटात सापडलेल्या कािी मोजक्या मध्यम ियातील लोकांनी सिसा असे पूिभ-प्रौढत्ि अनुर्िलेले असते, ज्यामध्ये वलंग-आधारित र्ूवमका (gender roles), कौटुंवबक दबाि, वकंिा कमी उत्पन्न आवि दारिि्य यांमुळे घि वकंिा एका विस्तृत जगात त्यांच्या िैयविक गिजा आवि ध्येये साध्य किण्याच्या त्यांच्या क्षमतेिि मोठ्या प्रमािात मयाभदा आलेल्या असतात. ३.२.३ स्व-संकल्पना आजि व्यजिमत्त्वात स्थैयय आजि बदल (Stability and Change in Self-Concept and Personality) मध्यम ियात स्ि-संकल्पना (self-concept) आवि व्यविमत्िामध्ये घडून येिािे बदल िे मयाभवदत आयुष्याविर्षयी िाढती जागरूकता, जीिनातील दीघभ अनुर्ि आवि उत्पादक बाबी प्रवतवबंवबत कितात. तिीिी व्यविमत्त्िाचे कािी पैलू वस्थि िाितात, जे पूिीच्या कालखंडादिम्यान प्रस्थावपत झालेल्या व्यिीर्ेदांचे सातत्य प्रकट कितात. १. संभाव्य स्व (Possible Selves): संर्ाव्य स्ि म्ििजे एखाद्याला काय बनण्याची आशा आिे आवि एखाद्याला काय बनण्याविर्षयी र्ीती आिे याचे र्विष्यावर्मुख प्रवतवनवधत्ि. संर्ाव्य स्ि या, व्यिी कशासाठी संघर्षभ कित आिे आवि काय टाळण्याचा प्रयत्न किीत आिे, याविर्षयीच्या काल-आधारित स्ि-संकल्पनेच्या वमती आिेत. आजीिन संशोधकांच्या (lifespan researchers) मते, या आशा आवि र्य या ितभिुकीचे स्पष्टीकिि देण्यासाठी लोकांची त्यांच्या ितभमान िैवशष्ट्यांविर्षयी असिाऱ्या मतांइतक्याच मित्त्िाच्या आिेत. अवधक जािीि िी काळाशी अवधक जोडली जात असल्यामुळे, वनवितच, संर्ाव्य स्ि िे विशेर्षत: मध्य-जीिनातील कृतीचे प्रबळ प्रेिक असू शकतात. मध्य-प्रौढत्िात, लोक आपल्या स्ि-मूल्य पिीक्षि किण्यासाठी सामावजक तुलनांिि (social comparisons) कमी आवि कालिाचक तुलनांिि (temporal comparisons) अवधक अिलंबून िािू शकतात – म्ििजेच त्यांनी आखलेल्या योजनेअन्िये ते वकती चांगले काम कित आिेत. munotes.in
Page 44
विकासात्मक मानसशास्त्र
44 संपूिभ प्रौढािस्थेत, लोकांनी त्यांच्या ितभमान स्ि (current selves) च्या केलेल्या ििभनांिरून बऱ्याच प्रमािात स्थैयभ वदसून येते. एक ३० िर्षीय व्यिी, जी म्ििते, की तो सिकायभ कििािा, कायभक्षम, मनवमळाऊ वकंिा यशस्िी आिे, ती नंतिच्या ियातिी असेच वचि मांडण्याची शक्यता असते. पिंतु संर्ाव्य स्ि विर्षयक अििालांमध्ये मोठ्या प्रमािात बदल िोतात. ियाच्या विसाव्या िर्षांच्या पूिाभधाभत असिािे प्रौढ लोक अनेक अथांनी संर्ाव्य स्ि चा उल्लेख करू शकतात आवि त्यांची दृष्टी र्व्य आवि आदशभिादी आिे - "पूिभपिे आनंदी", समृद्ध आवि प्रवसद्ध," "संपूिभ आजीिन वनिोगी" आवि "ज्याने कािीिी मित्त्िाचे केले नािी" अशी व्यिी नसिे. ियानुसाि, संर्ाव्य स्ि संख्येने कमी आवि अवधक विनयशील ि ठोस िोतात. ते मुख्यतः अगोदिच सुरू झालेल्या र्ूवमका आवि जबाबदाऱ्यांच्या कृतीशी संबंवधत आिेत - "कामािि सक्षम असिे", "एक चांगला पती आवि वपता बनिे", "माझ्या मुलांना त्यांच्या आिडीच्या मिाविद्यालयात दाखल कििे", "वनिोगी िाििे", आवि "कुटुंबासाठी ओझे", वकंिा "माझ्या दैनंवदन गिजा पूिभ किण्यासाठी पुिेसे पैसे नसिािी" व्यिी नसिे (बायबी आवि िेल्स, २००३; िॉस आवि माकभस, १९९१; रिफ, १९९१). संर्ाव्य स्ि मधील या बदलांना काय स्पष्ट किते? र्विष्यात अमयाभद संधी दीघभकाळ वटकून िाित नसल्यामुळे प्रौढ लोक आपल्या आशा आवि र्य यांचे वनयमन करून मानवसक आिोग्य जपतात. प्रेरित िािण्यासाठी, त्यांनी असाध्य संर्ाव्यतेची जािीि िाखिे अत्यािश्यक आिे; तिीिी वनिाशा असूनिी त्यांनी स्ित:बिल आवि त्यांच्या जीिनाबिल चांगला अनुर्ि घेिे जमिले पाविजे (लॅचमन आवि बरॅंड, २००२). २. स्व-स्वीकृती (Self-Acceptance), स्वायत्तता (Autonomy) आजि पयायवरिीय आजिपत्य (Environmental Mastery): कायभक्षमता (competencies) आवि अनुर्ि यांच्या विकसनशील वमश्रिामुळे मध्य-प्रौढािस्थेतील कािी व्यविमत्त्ि गुििैवशष्ट्यांमध्ये बदल घडून येतात. युिा आवि िृद्ध व्यिींपेक्षा मध्यमियीन प्रौढांचा कल स्ित:चे ििभन अवधक गुंतागुंतीचे, सिभसमािेशक किण्याकडे असतो आवि बऱ्याचजिांनी त्यांच्या िैयविक गिजा आवि मूल्ये यांना अनुकूल अशा संदर्ांना पुन्िा आकाि वदलेला असतो. या विकासात्मक घडामोडी वनःसंशयपिे िैयविक कामकाजातील इति फायद्यांमध्ये योगदान देतात. उत्ति-वकशोिियीन मुलांपासून ते सत्तिीच्या सुवशवक्षत प्रौढांििील संशोधनात, तीन गुििैवशष्ट्ये पूिभ- ते मध्य-प्रौढत्िापयंत िाढली आिेत आवि नंति त्यांची पातळी वस्थिािली आिे: • स्व-स्वीकृती (Self-acceptance): युिा प्रौढ लोकांपेक्षा मध्यमियीन लोकांनी आपले चांगले आवि िाईट दोन्िी गुि मान्य केलेले आवि स्िीकािले असून आवि स्ित:बिल आवि जीिनाबिल सकािात्मक र्ािना व्यि केलेल्या असतात. • स्वायत्तता (Autonomy): मध्यमियीन प्रौढ स्ित:ला इतिांच्या अपेक्षा आवि मूल्यमापन यांविर्षयी कमी वचंतीत आवि स्ित:च वनिडलेल्या मानकांचे पालन किण्याविर्षयी अवधक अवधक वचंतीत म्ििून पाितात. munotes.in
Page 45
मध्य-प्रौढािस्थेतील
सामावजक आवि व्यविमत्त्ि
विकास - १
45 • पयायवरिीय आजिपत्य (Environmental Mastery): मध्यमियीन लोक स्ित:ला विविध प्रकािची कामं सिजपिे आवि परििामकािकिीत्या सांर्ाळण्यास सक्षम समजत िोते. अध्याय २ मध्ये, आम्िी नमूद केले आिे की मध्य-जीिनात प्राविण्य आवि व्याििारिक समस्या-वनिाकिि कििे असे लार् प्राप्त िोतात. िे बोधवनक बदल या काळातील स्ित:विर्षयीचा विश्वास, पुढाकाि आवि वनिभयक्षमता यांचे समथभन करू शकतात. एकंदि, मध्य-जीिन म्ििजे स्ित:विर्षयीची सुखद वस्थती, स्िातंत्र्य, ठामपिा, िैयविक मूल्यांशी बांवधलकी, मानवसक आिोग्य आवि जीिनविर्षयक समाधान यांमधील िृद्धीचा कालखंड आिे. कदावचत या िैयविक गुिांमुळे, लोक कधीकधी मध्यम ियाचा उल्लेख "जीिनाचा मुख्य र्ाग" म्ििून कितात. जिी व्यविर्ेद अवस्तत्िात असले तिी, मध्य-प्रौढत्ि िा असा काळ आिे, जेव्िा अनेक लोक विशेर्षत: आनंदी असल्याचे आवि त्यांच्या सिोत्तम क्षमतेला अनुसरून कायभ कित असल्याचे नमूद कितात. ३. सामना करण्याची व्यूितंत्रे (Coping strategies): कठीि परिवस्थतीची सकािात्मक बाजू ओळखिे, पयाभयांच्या मूल्यांकनासाठी पििानगी देण्याची कृती पुढे ढकलिे, र्विष्यातील अस्िस्थतेचे पूिाभनुमान कििे आवि ती िाताळण्याच्या मागांची योजना आखिे आवि इतिांना न दुखािता कल्पना आवि र्ािना व्यि किण्यासाठी विनोदाचा िापि कििे िे युिा प्रौढांच्या तुलनेत मध्यमियीन लोक किण्याची शक्यता अवधक असते. िे प्रयत्न कशा प्रकािे समस्या-केंवित आवि र्ािना-केंवित अशी दोन्िी व्यूितंिे लिवचकतेने आखतात, िे लक्षात घ्या. परििामकािकिीत्या सामना कििे िे मध्य-प्रौढािस्थेत का िाढू शकते? व्यविमत्त्िातील इति बदल त्याचे समथभन किताना वदसतात. एका अभ्यासात, बोधवनक-र्ािवनक वक्लष्टता (cognitive-affective complexity)- िैयविक सामर्थयभ आवि उवििा यांचे वमश्रि एका संघवटत स्ि-ििभनात किण्याची क्षमता, जी मध्यम ियात र्ाकीत केलेल्या सामना किण्याच्या चांगल्या व्यूितिांमध्ये िाढते. जीिनातील समस्या िाताळण्याचा स्ित:विर्षयीचा अवधक विश्वासदेखील यामध्ये िातर्ाि लािू शकतो. सुवशवक्षत वस्त्रयांच्या एका दीघभकालीन शोधात, पूिभ-प्रौढािस्थेत कठीि प्रसंगांिि मात किण्यासाठी घेतलेल्या पुढाकािाने ियाच्या ४३ व्या िर्षीचे प्रगत स्ि-आकलन, सामावजक आवि नैवतक परिपक्िता, आवि उच्च जीिन समाधान यांचे र्ाकीत केले. एकंदिीत, िे वनष्कर्षभ असे सुचवितात, की तिाि व्यिस्थावपत किण्याचा अनेक िर्षांचा अनुर्ि समृद्ध स्ि-ज्ञानास प्रोत्सावित कितो, जो मध्यम ियादिम्यान अवधक सुविकवसत, लिवचक सामना कििे जोपासण्यासाठी जीिनाच्या अनुर्िामध्ये सामील िोतो. ४. जलंग ओळख (Gender Identity): बिेच अभ्यास मध्यम ियाच्या पलीकडे जाऊन वस्त्रयांमधील "पुरुर्षी" गुिधमभ आवि पुरुर्षांमधील "स्त्रीवलंगी" गुिधमभ यांच्यातील िाढ नोंदितात (ह्यूक, १९९०; जेम्स आवि इति १९९५). वस्त्रया अवधक आत्मविश्वासू, स्ि-पूिक आवि सबळ बनतात, पुरुर्ष र्ािवनकदृष्ट्या अवधक संिेदनशील, काळजी munotes.in
Page 46
विकासात्मक मानसशास्त्र
46 घेिािे, विचािशील आवि पिािलंबी बनतात. िे कल केिळ पािात्त्य औद्योवगक िाष्रांमध्येच नव्िे, ति ग्िाटेमालाचे माया, अमेरिकेचे नािाजो आवि मध्य पूिेतील ड्रुझ यांसािख्या ग्रामीि समाजातिी वदसून येतात (फ्राय, १९८५; गुटमान, १९७७; टनभि, १९८२). लेवव्िन्सन यांच्या वसद्धांताशी सुसंगत, मध्य-जीिनात लैंवगक ओळख अवधक उर्यवलंगी (androgynous) - "पुरुर्षी" आवि "स्त्रीवलंगी" िैवशष्ट्यांचे वमश्रि - बनते. म्ििून या बदलांचे अवस्तत्ि चांगल्या प्रकािे स्िीकािले गेले आिे, पिंतु त्यांचे स्पष्टीकिि िादग्रस्त आिे. एक सुप्रवसद्ध उत्िांतीिादी दृवष्टकोन, पालकांसंबंधीचा आज्ञाथभक वसद्धांत (parental imperative theory), असे मानतो की मुलांचे अवस्तत्ि सुवनवित किण्यास मदत किण्यासाठी सविय पालकत्िाच्या िर्षांदिम्यान पािंपारिक लैंवगक र्ूवमकांशी सरूपता (identification) िाखली जाते. अपत्यांनी प्रौढत्ि गाठल्यानंति, पालक त्यांच्या व्यविमत्त्िाची "इति-वलंग" बाजू व्यि किण्यास मुि िोतात (गुटमान आवि ह्यूक, १९९४). संबंवधत कल्पना अशी आिे की िृद्धत्िाशी संबंवधत लैंवगक संप्रेिकांमधील घट नंतिच्या जीिनात उद्भििाऱ्या उर्यवलंगतेमध्ये (androgyny) योगदान देऊ शकते (िॉसी, १९८०). पि या जैविक िृत्तांतािि टीका झाली आिे. आपि अगोदिच्या अध्यायांत चचाभ केल्याप्रमािे, मुलांचे परििामकािकिीत्या संगोपन किण्यासाठी पालकांना उबदािपिा आवि ठामपिा (दृढता ि सातत्य या स्िरूपात) या दोन्िींची गिज आिे. आवि जिी मुलांचे घिातून वनघून जािे पुरुर्षांच्या औदायाभशी (openness), त्यांच्या व्यविमत्त्िाच्या "स्त्रीवलंगी" बाजूशी संबंवधत असले तिी, वस्त्रयांमधील "पुरुर्षी" गुिधमांच्या िाढीचा दुिा कमी स्पष्ट आिे (ह्यूक, १९९६, १९९८). दीघभकालीन संशोधनात, श्रमदलातील, विशेर्षत: उच्च-श्रेिीच्या पदांिि असलेल्या मिाविद्यालयीन वशक्षि घेतलेल्या वस्त्रया - त्यांच्या चाळीशीच्या पूिाभधाभत अवधक स्ितंि झाल्या, त्यांना मुले आिेत की नािी याचा विचाि न किता (िेल्सन आवि वपकानो, १९९०; विंक आवि िेल्सन, १९९३). अखेिीस, उर्यवलंगता (androgyny) िजोवनिृत्तीशी संबंवधत नािी – िा संप्रेिकीय स्पष्टीकििाच्या वििोधातील एक वनष्कर्षभ आिे (िेल्सन आवि विंक, १९९२). पालकत्िाच्या जबाबदाऱ्या कमी किण्याव्यवतरिि, मध्य-जीिनात इति मागण्या आवि अनुर्ि उर्यवलंगी-अवर्मुखता (androgynous orientation) त्िरित सविय करू शकतात. उदािििाथभ, पुरुर्षांमध्ये, अपत्ये दूि गेल्यानंति, तसेच व्यािसावयक कािवकदीच्या प्रगतीसाठी कमी झालेल्या संधीं यांसि िैिाविक नातेसंबंध िाढिण्याची र्ासिािी गिज िी र्ािवनकदृष्ट्या संिेदनशील गुि जागृत करू शकते. पुरुर्षांच्या तुलनेत वस्त्रयांना आवथभक आवि सामावजक नुकसानाचा सामना किािा लागण्याची शक्यता खूप अवधक असते. मोठ्या संख्येने लोक घटस्फोवटत िाितात, विधिा िोतात आवि कामाच्या वठकािी र्ेदर्ािाला सामोिे जातात. या परिवस्थतींचा सामना किण्यासाठी स्िािलंबन (Self-reliance) आवि ठामपिा (assertiveness) मित्त्िाचे आिेत. munotes.in
Page 47
मध्य-प्रौढािस्थेतील
सामावजक आवि व्यविमत्त्ि
विकास - १
47 प्रौढािस्थेत उर्यवलंगता संबंध पुिोगामी नैवतक तकभ आवि मनोसामावजक परिपक्ितेशी जोडलेली असते (प्रेजि आवि बेली, १९८५; िॉटिमन आवि वव्िटबॉनभ, १९८२). जे लोक त्यांच्या व्यविमत्त्िाच्या मदाभनी आवि स्त्रीवलंगी बाजू आत्मसात कित नािीत त्यांना मानवसक आिोग्याच्या समस्या उद्भितात, कदावचत यामुळे, की ते िृद्धत्िाच्या आव्िानांशी लिवचकपिे जुळिून घेण्यास अक्षम असतात (ह्यूक, १९९६). ५. व्यजिमत्त्व गुिवैजिष्ट्यांमिील व्यजिभेद (Individual Differences in Personality Traits): मागील विर्ागांमध्ये, आपि अनेक मध्यमियीन प्रौढांसाठी व्यविमत्त्िातील बदल सिभसामान्य मानले िोते, पिंतु वस्थि व्यविर्ेद देखील अवस्तत्त्िात आिेत. शेकडो व्यविमत्त्ि गुिविशेर्ष ज्यांच्यािि आधारित, व्यिींमध्ये वर्न्नता आढळते, ते पाच मूलर्ूत घटकांमध्ये संघवटत केले गेले आिेत, ज्यांना 'विस्तृत पाच' (big five) व्यविमत्त्ि गुिधमभ म्िितात: चेतापदवशता (neuroticism), बविमुभखता (extroversion), अनुर्िाप्रती औदायभ (openness to experience), सिमती (agreeableness) आवि सद्सवद्विेकता (conscientiousness). जवस्तृत पाच व्यजिमत्त्व गुिवैजिष्ट्ये (The Big Five Personality Traits): • चेतापदवशता (neuroticism) - ज्या व्यिींमध्ये िा गुिविशेर्ष अवधक असतो, अशा व्यिी वचंताग्रस्त, लििी, स्ित:ची दया कििाऱ्या, स्ि-जािीि असिाऱ्या, र्ािवनक आवि असुिवक्षत असतात. ज्या व्यिींमध्ये िा गुिविशेर्ष कमी असतो, त्या शांत, सम-संयवमत, स्ि-संतुष्ट, सुखकि, र्ािनावििवित आवि लिवचक असतात. • बविमुभखता (extroversion) - ज्या व्यिींमध्ये िा गुिविशेर्ष अवधक असतो, त्या व्यिी प्रेमळ, बडबड्या, वियाशील, उत्सािी आवि उत्कट (passionate) असतात. ज्या व्यिींमध्ये िा गुिविशेर्ष कमी असतो, त्या वर्डस्त, शांत, वनवष्िय, सौम्य आवि र्ािवनकदृष्ट्या अप्रवतवियाशील (emotionally unreactive) असतात. • अनुर्िाप्रती औदायभ (openness to experience) - िा गुिधमभ अवधक असलेल्या व्यिी कल्पक, सजभनशील, मूळ, वजज्ञासू आवि उदािमतिादी असतात. अनुर्िाप्रती कमी औदायभ असिाऱ्या व्यिी विनम्र, असजभनशील, पािंपारिक, अवजज्ञासू आवि पुिािमतिादी असतात. • सिमती (agreeableness) - ज्या व्यिींमध्ये िा गुि उच्च आिे अशा व्यिी मृदू मनाच्या, विश्वास ठेििाऱ्या, उदाि, संमतीदशभक, सौम्य आवि सुस्िर्ािी असतात. कमी सिमती असिाऱ्या व्यिी वनदभयी, संशयास्पद, कंजूर्ष, वििोधी, टीकात्मक आवि वचडवचडे असतात. • सद्सवद्विेकता (conscientiousness) - ज्या व्यिींमध्ये िा गुि अवधक असतो, त्या सद्सवद्विेकी, कष्टाळू, सुसंघवटत, ििशीि, मित्त्िाकांक्षी आवि वचकाटीचे असतात. कमी सद्सवद्विेकता असिाऱ्या व्यिी वनष्काळजी, आळशी, अव्यिवस्थत, अििशीि, ध्येयिीन आवि वचकाटीिीन असतात. munotes.in
Page 48
विकासात्मक मानसशास्त्र
48 सांस्कृवतक पिंपिेनुसाि मोठ्या प्रमािात वर्न्न असिाऱ्या अनेक देशांतील पुरुर्ष आवि वस्त्रयांच्या दीघभकालीन आवि छेद-विर्ागीय अभ्यासांिरून (cross-sectional studies) असे वदसून येते, की सिमती आवि सद्सवद्विेकता वकशोिािस्थेच्या िर्षांपासून मध्यम ियापयंत िाढ िोत जाते, ति चेतापदवशतेमध्ये घट िोत जाते, आवि बविमुभखता ि अनुर्िांप्रती औदायभ यांमध्ये कािी बदल िोत नािी वकंिा वकंवचत घट िोते – िे सिभ असे बदल आिेत, जे "वस्थिाििे" (setting down) आवि अवधकावधक परिपक्िता प्रवतवबंवबत कितात (कोस्टा आवि इति, २०००; मॅिे आवि इति, २०००; िॉबट्भस आवि इति, २००३; श्रीिास्ति आवि इति, २००३). या छेद-सांस्कृवतक (cross-cultural) वनष्कर्षांच्या सुसंगततेमुळे कािी संशोधकांना असा वनष्कर्षभ मांडण्यास र्ाग पाडले, की प्रौढांच्या व्यविमत्त्िातील बदल अनुिांवशकदृष्ट्या प्रर्ावित असतो. ते असे नमूद कितात, की "विस्तृत पाच” गुििैवशष्ट्ये व्यविर्ेदांमध्ये व्यापक आवि अत्यंत वस्थि आिेत: एक प्रौढ व्यिी, जी एका ियात असताना अवधक वकंिा कमी गुि प्राप्त किते, ती दुसऱ्या ियात असताना ३ ते ३० िर्षांच्या विस्तािाच्या अंतिानेदेखील वततकेच गुि प्राप्त किण्याची शक्यता असते (कोस्टा आवि मॅिे, १९९४). पन्नास िजािांिून अवधक सिर्ागी व्यिींचा समािेश असलेल्या १५० िून अवधक दीघभकालीन अभ्यासांच्या पुनविभश्लेर्षिात असे आढळून आले, की पूिभ- आवि मध्य-प्रौढािस्थेदिम्यान व्यविमत्त्ि-गुििैवशष्ट्यांचे (personality-trait) स्थैयभ िाढले, जे पन्नासच्या दशकात सिोच्च पातळीिि पोिोचले (िॉबट्भस आवि डेलव्िेवचओ, २०००). व्यविमत्त्िाच्या गुििैवशष्ट्यांमध्ये उच्च स्थैयभ कसे असू शकते, तिीिी अगोदि चचाभ केलेल्या व्यविमत्त्िाच्या पैलूंमध्ये मित्त्िपूिभ बदल कसे िोऊ शकतात? आपि प्रौढांचा एकंदि संघटनेत आवि व्यविमत्त्िाचे संकलन या दृष्टीने बदलिािे (घटक) म्ििून विचाि करू शकतो, पिंतु असे मूलर्ूत, वचिस्थायी िृत्तींच्या पायािि कििे, जे जीिनाच्या बदलत्या परिवस्थतीशी जुळिून घेताना स्ित:च्या स्पष्ट र्ािनेचे समथभन कितात. जेव्िा ियाच्या चाळीशीत असिाऱ्या २,००० िून अवधक व्यिींना मागील ६ िर्षांदिम्यान असलेल्या त्यांच्या व्यविमत्त्िािि वचंतन किण्यास सांवगतले गेले, तेव्िा ५२ टक्के लोकांनी सांवगतले, की ते "तसेच िाविले िोते", ३९ टक्के लोकांनी असे नमूद केले की ते थोडेसे बदलले आिेत," आवि ९ टक्के लोकांनी सांवगतले, की ते "खूप बदलले आिेत" (िबभस्ट आवि इति, २०००). पुन्िा, िे वनष्कर्षभ या मताचे खंडन कितात, की मध्य-प्रौढत्ि िा एक प्रचंड अशांतता आवि बदल यांचा कालखंड आिे. पि जीिनानुर्िांच्या दबािांना प्रवतसाद देिािे व्यविमत्त्ि िी एक 'खुली व्यिस्था' आिे, िेदेखील ते मांडतात. खिंच, कािी विवशष्ट मध्य-जीिन व्यविमत्त्िातील बदल गुििैवशष्ट्यांची सुसंगतता मजबूत करू शकतात! सुधारित स्ि-आकलन (self-understanding), स्ि-स्िीकृती (self-acceptance) आवि आव्िानात्मक परिवस्थती िाताळण्याचे कौशल्य यांची परििती कालांतिाने मूलर्ूत व्यविमत्त्ि िृत्तींमध्ये (personality dispositions) बदल किण्याच्या आिश्यकतेत घट यामध्ये िोऊ शकते (कॅस्पी आवि िॉबट्भस, २००१). munotes.in
Page 49
मध्य-प्रौढािस्थेतील
सामावजक आवि व्यविमत्त्ि
विकास - १
49 आपली प्रगती तपासून पिा : १. मध्य प्रौढािस्थेतील व्यविमत्त्ि विकास म्ििजे काय? त्याचे मित्त्ि सांगा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. मध्य-प्रौढत्िाला मध्यम संकट का म्िटले जाते? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३. प्रमावित संकट विरुद्ध जीिन-घटना स्पष्ट किा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३.३ सारांि एरिक्सन यांचा वसद्धांत िा एक प्रमावित संकट प्रारूप (normative crisis model) आिे, जो व्यविमत्त्ि विकासाला बऱ्यापैकी सािभविक अिस्थांच्या रूपात पाितो, ज्या ियाशी संबंवधत संकटांच्या अनुिमाशी (वनवित अिस्था आवि संकटे यांमधून िाटचाल कितो) जोडलेल्या आिेत. प्रत्येकजि एकाच ियात एकाच अिस्थेतून जात असतो. जीिन-घटना प्रारूप (Life events model) असे सुचविते की, ियापेक्षा विवशष्ट घटना व्यविमत्त्िाचा विकास कसा िोतो िे वनधाभरित कितात. आयुष्यात काय घडते आवि ते केव्िा घडते यांिि व्यविमत्त्ि अिलंबून असते. उदािििाथभ, आपले पविले बाळ घेिे िे २५ वकंिा ३९ िर्षांच्या आईमध्ये सािखेच बदल घडिून आिते. दोन्िी प्रारूपांनी याची पुष्टी केली, की प्रौढत्ि िा वनवष्ियता आवि अप्रिाविततेचा काळ नािी, ति अखंवडत मानवसक िाढीचा काळ आिे. उत्पादकतेची (Generativity) सुरूिात पूिभ-प्रौढत्िामध्ये िोते, पिंतु मध्यमियीन प्रौढांना एरिक्सन यांच्या उत्पादकता विरुद्ध अप्रिावितता (generativity versus stagnation) या मानवसक संघर्षाभचा सामना किािा लागत असल्याने लक्षिीय िाढ िोते. अत्यंत उत्पादक लोक स्ि-िास्तविकीकििाचा (self-actualization) अनुर्ि घेतात, जेव्िा ते पालकत्ि, munotes.in
Page 50
विकासात्मक मानसशास्त्र
50 इति कौटुंवबक नातेसंबंध, कायभस्थळ आवि स्ियंसेिी उपिमांद्वािे समाजाला योगदान कित असतात. िैयविक गिजा आवि सांस्कृवतक मागण्या या संयुिपिे प्रौढांच्या उत्पादक वियांना आकाि देतात. अत्यंत उत्पादक लोक विशेर्षत: चांगल्या प्रकािे समायोवजत झालेले वदसतात. नकािात्मक परििाम, अप्रिावितता उद्भितात, जेव्िा लोक मध्य-जीिनात स्ि-केंवित (self-centered) आवि स्ि-आसि (self-indulgent) बनतात. िेलंट यांनी असा प्रस्ताि मांडला, की प्रौढ व्यिी पुढील वपढीकडे “ज्योत िस्तांतरित किण्याच्या” उिेशाने त्यांच्या ियाच्या चावळशी आवि पन्नाशीमध्ये उत्तिाधाभत त्यांच्या संस्कृतीचे संिक्षक म्ििून जबाबदािी स्िीकाितात. लेवव्िन्सन यांच्या मते, मध्यमियीन प्रौढ व्यिी त्यांचे स्ित:शी आवि बाह्य जगाशी असलेल्या नातेसंबंधांचे पुनमूभल्यांकन कितात. ते चाि विकासात्मक कायांना आव्िान देतात, ज्यांमधील प्रत्येक कायभ व्यिींना स्ित:मध्ये दोन पिस्पिवििोधी प्रिृत्तींचा मेळ घालण्याची आिश्यकता वनमाभि किते: तरुि-िृद्ध, विनाश-वनवमभती, पुरुर्षत्ि-स्त्रीत्ि आवि व्यस्तता-अवलप्तता. कदावचत िृद्धत्िाच्या दुिेिी दजाभमुळे मध्यमियीन वस्त्रया कमी आकर्षभक वदसण्याबिल वचंता व्यि कितात. पि वस्त्रयांपेक्षािी अवधक मिाविद्यालयीन-वशक्षि नसलेले पुरूर्ष शािीरिक िृद्धत्िाच्या संिेदनशीलतेत िाढ दशभवितात. मध्यमियीन पुरूर्ष संगोपन आवि काळजी घेण्याच्या "स्त्रीवलंगी" गुिधमांचा अंवगकारू शकतात, ति वस्त्रया स्िायत्तता, प्रर्ुत्ि आवि ठामपिे िागण्याची "पुरुर्षी" िैवशष्ट्ये स्िीकारू शकतात. पुरुर्ष आवि यशस्िी व्यािसावयक-कािकीदभ अवर्मुखीत (career-oriented) वस्त्रया िािंिाि मित्त्िाकांक्षा आवि कायभसंपादन यांिि आपले लक्ष केंवित कितात. ज्या वस्त्रयांनी स्ित:ला मुलांच्या संगोपनासाठी वकंिा असमाधानकािक नोकिीसाठी समवपभत केले आिे, त्या सामान्यत: त्यांचा सिर्ाग कायभ आवि समुदाय यांत िाढवितात. बिुतेक लोक मध्य-जीिनाला अशा बदलांसि प्रवतसाद देतात, जे संकटापेक्षा "िळिाचे टप्पे" (turning points) म्ििून अवधक चांगल्या प्रकािे परिर्ावर्षत केले जातात. केिळ कािी लोकांनाच मध्य-जीिनातील संकटाचा अनुर्ि येतो, जे तीव्र स्ि-साशंकता (self-doubt) आवि आंतरिक अशांतता (inner turmoil) यांनी वचन्िांवकत िोते, ज्यामुळे त्यांच्या िैयविक जीिन आवि व्यािसावयक कािकीदभ यांमध्ये आमूलाग्र बदल घडून येतात. मध्यमियीन व्यिी स्ि-आदि अबावधत ठेितात आवि त्यांच्या संर्ाव्य स्ि यांची उजळिी करून प्रेरित िाितात, जे संख्येने कमी िोतात, तसेच लोक त्यांच्या आशा आवि र्य यांची त्यांच्या जीिनातील परिवस्थतीशी सांगड घालताना ते अवधक विनम्र आवि मूतभ िोतात. मध्य-जीिन सामान्यत: अवधक स्ि-स्िीकृती (self-acceptance), स्िायत्तता (autonomy) आवि पयाभिििीय आवधपत्य (environmental mastery) यांकडे घेऊन जाते, असे बदल जे मानवसक आिोग्य आवि जीिन-संतुष्टी यांस प्रोत्सावित कितात. परििामस्िरूप, कािी लोक मध्यम ियाला "जीिनाचा मुख्य र्ाग" मानतात. सामना किण्याची व्यूितंिे अवधक प्रर्ािी बनतात, जेव्िा मध्यमियीन प्रौढ जीिनातील समस्या िाताळण्याच्या त्यांच्या क्षमतेच्या बाबतीत अवधक विश्वास विकवसत कितात. munotes.in
Page 51
मध्य-प्रौढािस्थेतील
सामावजक आवि व्यविमत्त्ि
विकास - १
51 पुरुर्ष आवि वस्त्रया दोघेिी मध्य-प्रौढािस्थेत उर्यवलंगी (androgynous) गुिधमभ विकवसत कितात. जैविक ििभने, जसे की पालकांसंबंधीचा आज्ञाथभक वसद्धांत (parental imperative theory), िादग्रस्त आिेत. सामावजक र्ूवमका आवि जीिनातील परिवस्थती यांचे एक जवटल वमश्रि शक्यतो वलंग ओळखीतील मध्य-जीिन बदलांसाठी जबाबदाि आिे. "विस्तृत पाच" (big five) व्यविमत्त्िाच्या गुििैवशष्ट्यांपैकी (personality traits), चेतापदवशता (neuroticism), बविमुभखता (extroversion) आवि अनुर्िांप्रती औदायभ (openness to experience) यांमध्ये प्रौढािस्थेदिम्यान स्थैयभ वकंिा माफक घट वदसून येते, ति सिमती (agreeableness) आवि सद्सवद्विेकता (conscientiousness) यांत िाढ िोते. पिंतु "विस्तृत पाच" गुिधमांमधील व्यविर्ेद मोठ्या प्रमािात आवि अत्यंत वस्थि आिेत: जिी प्रौढ व्यिी एकूि संघटनेत आवि व्यविमत्त्िाच्या एकिीकििात बदल घडिून आित असले, तिी ते मूलर्ूत, वचिस्थायी स्िर्ािाच्या पायािि असे कितात. ३.४ प्रश्न १. एरिक्सन यांच्या उत्पादकता (generativity) विरुद्ध अप्रिावितता (stagnation) िी अिस्था स्पष्ट किा. २. स्ि-संकल्पना (self-concept) आवि व्यविमत्िातील स्थैयभ आवि बदल यांची चचाभ किा. ३. अ. सामना किण्याच्या व्यूितंिांचे (Coping strategies) मित्त्ि वलिा. आ. लेवव्िन्सन यांच्या जीिनातील ऋतूंचे (seasons of life) ििभन किा. ४. िॉजि गोल्ड यांचा पुनभसंस्कििाचा वसद्धांत (revision theory) सविस्ति वलिा. ५. थोडक्यात टीपा वलिा: अ. विस्तृत पाच व्यविमत्त्ि गुििैवशष्ट्ये (Big Five Personality Traits) आ. वलंग ओळख (Gender Identity) इ. मध्यम प्रौढत्िाकडे संिमि (Transition to middle adulthood) ई. पयाभिििीय आवधपत्य (Environmental Mastery) ३.५ संदभय १. Feldman, R. S. & Babu, N. (2018). Development across the Life Span. (8 Ed). India: Pearson India Education services Pvt. Ltd. २. फेल्डमन, आि. एस. एंड बाबू, एन. (२०१८). डेिलपमेंट अिॉस द लाईफ स्पॅन (८ िी आिृत्ती) र्ाित: वपयसभन इंवडया एज्युकेशन सेिा प्रा. वलमीटेड. munotes.in
Page 52
विकासात्मक मानसशास्त्र
52 ४ मध्य-प्रौढत्वातील सामाजिक आजि व्यजिमत्त्व जवकास – २ घटक रचना ४.० उविष्ट्ये ४.१ परिचय ४.२ नातेसंबंध: मध्यम ियातील कुटुंब ४.२.१ वििाह, घटस्फोट आवि पुनविििाह ४.२.२ कौटुंवबक उत््ांती: भिलेल्या घिापासून ते रिकाम्या घिट्यापयंत ४.२.३ आजी-आजोबा होिे: कोि, मी? ४.२.४ कौटुंवबक वहंसाचाि: सुप्त महामािी ४.३ कायि आवि सिडीचा िेळ ४.३.१ कायि आवि व्यािसावयक कािकीर्ि: मध्य-जीिनातील नोकिी ४.३.२ बेिोजगािी: स्िप्नातील धडाडीपूिि ४.३.३ मध्य-जीिनात व्यािसावयक कािवकर्ीत बर्ल कििे आवि सुरु कििे ४.३.४ सिडीचा िेळ: कायािपलीकडील जीिन ४.४ सािांश ४.५ प्रश्न ४.६ संर्भि ४.० उजिष्ट्ये हे घटक िाचल्यानंति आपि हे समजण्यास सक्षम असाल: • मध्य-प्रौढािस्थेतील वििाह आवि घटस्फोटाचे आकृवतबंध स्पष्ट कििे • मध्यमियीन प्रौढ सामना कित असिाऱ्या बर्लत्या कौटुंवबक परिवस्थतींमध्ये फिक कििे • कौटुंवबक वहंसाचािाची काििे आवि िैवशष्ट्ये स्पष्ट कििे • मध्य-जीिनात व्यािसावयक कािकीर्ीच्या वस्थत्यंतिात कोिते घटक योगर्ान कितात, ते ओळखिे • मध्य-प्रौढािस्थेत सिडीचा िेळ अनुभििाऱ्या लोकांविषयी चचाि कििे munotes.in
Page 53
मध्य-प्रौढत्िातील सामावजक
आवि व्यविमत्त्ि विकास – २
53 ४.१ प्रस्तावना या घटकात आपि आपले जीिन इतिांबिोबि कशा प्रकािे सामावयक कितो, याचा शोध घेिाि आहोत. सििप्रथम, चांगले नातेसंबंध कशामुळे वनमािि होतात, याचा आपि विचाि करू, कािि नातेसंबंध हा आपल्या जीिनशैलीचा पाया असतो. या संपूिि प्रकििात, नातेसंबंध आवि कायािच्या पैलूंिि भि वर्ला आहे, जे जिळपास प्रत्येक व्यिी मध्य-प्रौढािस्थेत अनुभिते. या काळार्िम्यान, िैयविक आवि सामावजक घडामोडींचा एकमेकांशी जिळचा संबंध जोडला जातो. समाजाची भिभिाट आवि विकवसत होण्यासाठी प्रौढांनी आपली ऊजाि आवि संसाधने आगामी वपढ्यांसाठी जीिनाची गुिित्ता वटकिून ठेिण्यासाठी समवपित केली पावहजेत. व्यिींची भिभिाट आवि िाढ होत िाहण्यासाठी समाजाने प्रौढांना त्यांचे उत्पार्क प्रयत्न व्यि किण्याची आवि पूिि किण्याची संधी उपलब्ध करून वर्ली पावहजे. मध्य-प्रौढत्िात सापेक्षरित्या र्ीघि कालािधीचा समािेश असल्यामुळे त्यामध्ये एखाद्याच्या िचनबद्धतेचे आवि ध्येयांचे पुनिािलोकन आवि पुनसंस्किि किण्याच्या संधी असतात. या कालखंडात नात्यांचे विस्तीिि ितुिळ, इतिांच्या काळजी घेण्यासाठी निीन जबाबर्ाऱ्या, आवि इतिांचे मागिर्शिन यांना सामोिे जात असताना लोक त्यांच्या कायाित आवि कौटुंवबक भूवमकांमध्ये अनेक वस्थत्यंतिे अनुभितात. प्रौढािस्थेच्या प्रिाहात अनेक परिवस्थतींमध्ये असे वनििय घ्यािे लागतात, जयांचे कोितेही एकच अचूक उत्ति नसते. अनेक पयािय शक्य असतात आवि प्रौढांनी त्यांच्यासाठी आवि त्यांच्या वप्रयजनांसाठी कोिती वनिड सिोत्तम आहे हे वनधािरित किण्यासाठी मावहतीचे संकलन आवि मूल्यांकन किण्याच्या त्यांच्या क्षमतेिि अिलंबून िाहिे अत्यािश्यक असते. ४.२ नातेसंबंध: मध्यम वयातील कुटुंब (RELATIONSHIPS: FAMILY IN MIDDLE AGE) कौटुंवबक जीिनच्ाच्या मध्य-प्रौढत्ि अिस्थेला सहसा “अपत्यांची ओळख वनमािि कििे आवि पुढे िाटचाल कििे” ("launching children and moving on") असे संबोधले जाते. पूिी, याला अनेकर्ा “रिकामे घिटे” (“empty nest”) असे संबोधले जात होते, पिंतु हा िाक्यांश नकािात्मक वस्थत्यंति सूवचत कितो, विशेषत: वस्त्रयांसाठी. प्रौढांनी स्ित:ला एकर्ा पूििपिे आपल्या अपत्यांसाठी समवपित केले, की सव्य पालकत्िामध्ये येिािा खंड हा रििपिा आवि पश्चात्तापाच्या भािना तत्काळ सव्य कितो. पिंतु, अनेक लोकांसाठी मध्य-प्रौढत्ि हा एक मुि कििािा काळ आहे, जो पूिित्िाची भािना प्रर्ान कितो आवि विद्यमान संबंध मजबूत किण्याची आवि निीन संबंध वनमािि किण्याची संधी प्रर्ान कितो. िाढत्या आयुमािनामुळे हा कालखंड र्ीघि झाल्यामुळे कुटुंबातील सर्स्यांचे वनगिमन आवि प्रिेश यांच्या सिािवधक संख्येने हा कालखंड अंवकत झाला आहे. प्रौढ अपत्ये घि सोडून जातात आवि लग्न कितात, त्यामुळे मध्यमियीन लोकांनी सासू-सासिे आवि आजी-आजोबा या निीन भूवमकांशी जुळिून घेिे अत्यािश्यक आहे. त्याच िेळी, त्यांनी त्यांच्या िृद्ध पालकांशी एक िेगळ्या प्रकािचे बंध वनमािि वनमािि कििे अत्यािश्यक आहे, जे आजािी munotes.in
Page 54
विकासात्मक मानसशास्त्र
54 वकंिा अस्िस्थ होऊ शकतात आवि मिि पािू शकतात. चला पाहुया, की जीिनाच्या या संपूिि कालखंडात कुटुंबातील अंतगित आवि बाह्य संबंध कसे बर्लतात. ४.२.१ जववाह, घटस्फोट आजि पुनजविवाह (Marriage, divorce and remarriage) ⚫ जववाह (Marriage): िैिावहक समाधान (Marital satisfaction) नेहमीच मध्य-जीिनाच्या मानवसक आिोग्यात (psychological well-being) भूवमका बजािते. अलीकडेच झालेल्या एका अभ्यासात असे वर्सून आले, की मध्यम ियात िैिावहक समाधान िाढते (गोशोफ, जॉन, आवि हेल्सन, २००८). अगर्ी पूिि-प्रौढािस्थेतीर्िम्यानचे कठीि आवि अवस्थि असलेले काही वििाहर्ेखील मध्य-प्रौढािस्थेर्िम्यान अवधक चांगल्या प्रकािे समायोवजत होतात. जिी जोडीर्ािांना मोठ्या प्रमािात अशांततेचे जीिन जगािे लागले असले, तिी या कालखंडामध्ये त्यांना अखेिीस एक सखोल आवि भक्कम पाया सापडतो, जयाच्या आधािे त्यांचे संबंध वस्थिाितात. मध्य-प्रौढािस्थेत जोडीर्ािांना कमी आवथिक वचंता, थोडीशी घिातील आवि र्ैनंवर्न कामे असू शकतात आवि एकमेकांसाठी अवधक िेळ असू शकतो. मध्यमियीन जोडीर्ाि जि पिस्पि व्यांमध्ये एकमेकांशी जोडले गेले, ति ते त्यांच्या वििाहाकडे सकािात्मक म्हिून पाहण्याची शक्यता अवधक असते. मुख्यत: मध्य-जीिनातील व्यिी, जया वििावहत आहेत, ते वििावहत असण्याविषयी विशेष समाधान व्यि कितात. मध्य-प्रौढािस्थेतील व्यिींच्या मोठ्या प्रमािािि झालेल्या अभ्यासात सहभागी झालेले ७२% लोक, जे वििावहत होते, ते म्हिाले, की त्यांचा वििाह एकति “उत्कृष्ट” (“excellent”) वकंिा “खूप चांगला” (“very good”) होता. बहुधा मध्यम ियापयंत सिािवधक िाईट असे अनेक वििाह अगोर्िच विघटीत झाले आहेत. पिंतु, ितिमान अभ्यासानुसाि असे वर्सून आले आहे, की वििावहत आवि मध्यमियीन प्रौढ जोडीर्ािांनी, उत्ति-प्रौढत्िातील सहभागी व्यिींपेक्षा, त्यांच्या संबंधांकडे विधा मनःवस्थतीने वकंिा तटस्थतेने पाहण्याची शक्यता अवधक होती. अखेिीस, बहुतेकांना असेही िाटते, की वििाहानंतिच्या एका प्रिाहानंति त्यांचे पती/पत्नी अवधक िोचक बनले आहेत. लैंवगक समाधान (Sexual satisfaction) सामान्य िैिावहक समाधानाशी संबंवधत आहे. वििावहत लोक वकती िेळा संभोग कितात, हे महत्त्िाचे नाही. त्याऐिजी, समाधान त्यांच्या लैंवगक जीिनाच्या गुिित्तेविषयी सहमत होण्याशी संबंवधत आहे. यशस्िी वििाहाची काही ‘िहस्ये’ आहेत का? असेच काही नाही. पिंतु, असे वसद्ध झालेल्या सामना किण्याच्या यंत्रिा (coping mechanisms) आहेत, जया जोडप्यांना आनंर्ाने एकत्र िाहू र्ेण्यास संमती र्ेतात. त्यांपैकी काही पुढीलप्रमािे: ⚫ वास्तववादी अपेक्षा धारि करिे (Holding realistic expectations). यशस्िी जोडप्यांना हे समजले आहे, की त्यांच्या जोडीर्ािाबिल अशा काही गोष्टी आहेत, जया कर्ावचत त्यांना खूप आिडत नसतील. ते स्िीकाितात, की त्यांचा जोडीर्ाि अशा गोष्टी किेल की त्यांना काही िेळा आिडत नाहीत. munotes.in
Page 55
मध्य-प्रौढत्िातील सामावजक
आवि व्यविमत्त्ि विकास – २
55 ⚫ सकारात्मक गोष्टींवर लक्ष केंजित करिे (Focusing on the positive). त्यांच्या जोडीर्ािाबिल त्यांना आिडिाऱ्या गोष्टींचा विचाि कििे हे त्यांना त्रास र्ेिाऱ्या गोष्टींिि विश्वास ठेिण्यास मर्त किते. ⚫ तडिोड (Compromising). यशस्िी वििाहातील जोडीर्ािांना हे समजते, की ते प्रत्येक िार्वििार्ात वजंकिाि नाहीत आवि ते गुिसंख्या कमाििाि नाहीत. ⚫ मौनातील तीव्र यातना टाळिे (Avoiding suffering in silence). जि एखाद्या गोष्टीचा त्यांना त्रास होत असेल, ति ते त्यांच्या जोडीर्ािाला त्याबिल कळितात. पिंतु, ते कठोि मागािने व्यि होत नाहीत. त्याऐिजी, ते त्याविषयी अशा िेळी बोलतात, जेव्हा ते र्ोघेही शांत असतात. ⚫ घटस्फोट (Divorce): बहुतेक युगुले या विचािासह वििाहात प्रिेश कितात, की त्यांचं नातं वचिस्थायी असेल. र्ुर्ैिाने, खूपच कमी युगुले हे वचिस्थायीत्ि अनुभितात. एकत्र उत्कषि साधण्याऐिजी जोडपी एकमेकांपासून र्ुिाितात. पूिि-प्रौढत्िाप्रमािे घटस्फोट हा मध्य-जीिनातील असमाधानकािक वििाहाचे वनिाकिि किण्याचा एक मागि आहे. जिी बहुतेक घटस्फोट लग्नाच्या ५ ते १० िषांच्या आत होतात, सुमािे १० टक्के घटस्फोट २० िषे वकंिा त्याहून अवधक काळानंति होतात. कोित्याही ियात घटस्फोटाचा मोठा मानवसक त्रास होतो, पिंतु मध्य-जीिनातील लोकांना तरुि लोकांपेक्षा जुळिून घेिे अवधक सोपे िाटते. तेिा हजािांहून अवधक भाितीय सहभागी झालेल्या एका सिेक्षिाने असे र्शिविले, की घटस्फोटानंति मध्यमियीन स्त्री-पुरुषांनी त्यांच्या तरुि सहभागी व्यिींच्या तुलनेत मानवसक आिोग्यात कमी घट नोंर्िली आहे. व्यािहारिक समस्यांचे वनिाकिि (practical problem solving) आवि सामना किण्याची कायिक्षम व्यूहतंत्रे (efficient coping strategies) यांमधून होिािा मध्य-जीिन लाभ (Midlife gains) घटस्फोटाचा तिािपूिि प्रभाि कमी करू शकतो. असे असले तिी, अनेक वस्त्रयांसाठी िैिावहक संबंधांचा शेिट - विशेषत: जेव्हा त्याची पुनिािृत्ती होते, तेव्हा त्यांचे जीिनमानाचा र्जाि (standard of living) गंभीिरित्या खालाितो. घटस्फोटाच्या काििांिि स्त्री-पुरुषांचे एकमत होते. विश्वासघातीपिा (Infidelity) हे सिािवधक सामान्यपिे नोंर्िले जािािे कािि आहे, त्यानंति विजोडता (incompatibility), मद्यपान वकंिा अंमली पर्ाथांचा सेिन आवि विभि होिे हे आहे. घटस्फोट घेण्याची लोकांची नेमकी काििे वलंग, सामावजक िगि आवि जीिन्मातील परिितिके यांनुसाि वभन्न असतात. लोक घटस्फोट का घेतात, हे वनवश्चतच गुंतागुंतीचे आहे. वभन्न पातळ्यांििील अनेक घटक घटस्फोटाच्या वनिियास कािि ठितात. आकृती ४.१ मध्ये र्शिविल्याप्रमािे, समष्टी-स्तिीय (macro-level) सामावजक समस्या, लोकसंख्याशास्त्रीय परिितिके (demographic variables) आवि आंतििैयविक समस्या हे सिि घटक घटस्फोटाच्या वनिियात समाविष्ट आहेत (लॅमन्ना आवि िीडमन, २००३). munotes.in
Page 56
विकासात्मक मानसशास्त्र
56 आकृती ४.१ घटस्फोटाची काििे {स्त्रोत: बेनॉकिायटीस एन. (२००२). मॅिेजेस ऍंड फॅवमलीज: चेंजेस, चॉइसेस, ऍं ड कॉन्स्रेंट्स, न्यू जसी: अप्पि सॅड्ल रििि. }
लोकसंख्याशास्त्रीय परिवर्तके आई-वडिलांचा घटस्फोट लग्नाचे वय डववाहपूवत अपत्यधािणा वंश डशक्षण उत्त्पन्न पूवत सहवास वैवाडहक कालावधी
समष्टी -स्र्िीय कािणे बदलत्या सामाडिक संस्था, कमी सामाडिक एकात्मर्ा, बदलणाऱ्या ललंग-आधारिर् भूडमका, सांस्कृडर्क मूल्ये
आंर्िवैयडिक समस्या डववाहबाह्य संबंध लहंसा अंमली पदाथाांचे सेवन पैशावरून संघर्त मुलांच्या संगोपनाबाबर् मर्भेद संवादाचा अभाव डचिडचिे व्यडिमत्त्वाची वैडशष्ट्ये (गंभीि, त्रासदायक, दोलायमान मन:डस्थर्ी) त्रासदायक सवयी (धूम्रपान किणे, ढेकि देणे, इ.) पुिेसे घिी नसणे डवभि होणे
घटस्फोट munotes.in
Page 57
मध्य-प्रौढत्िातील सामावजक
आवि व्यविमत्त्ि विकास – २
57 ⚫ पुनजविवाह (Remarriage): घटस्फोटाचा आघात लोकांना निीन नातेसंबंध सुरू किण्यापासून नाउमेर् कित नाही, जयामुळे अनेकर्ा र्ुसिा वििाह होतो. सामान्यत:, पुरुष आवि वस्त्रया र्ोघेही पुनविििाह किण्यापूिी सुमािे २ ते ५ िषे प्रवतक्षा कितात. संशोधन असे र्शिविते, की प्रथम-वििाह आवि पुनविििाह यांच्यात थोडे फिक आहेत (कोलमन आवि गॅनोंग, १९९०). पवहल्या वििाहांपेक्षा र्ुसिे वििाह विघटीत होण्याचा धोका सुमािे २५% अवधक असतो आवि साित्र मुलांचा समािेश असिाऱ्या पुनविििाहांसाठी घटस्फोटाचा र्ि पवहल्या वििाहासाठी असिाऱ्या घटस्फोटाच्या र्िापेक्षा जिळपास वतप्पट अवधक असतो. जिी वस्त्रया घटस्फोटाची सुरूिात किण्याची शक्यता अवधक असली, तिी गिीब असल्यावशिाय त्या पुनविििाह किण्याची शक्यता कमी असते. पिंतु, सामान्यत: वस्त्रयांना पुरुषांच्या तुलनेत पुनविििाहाचा अवधक फायर्ा होतो, विशेषत: जि त्यांना मुले असतील ति. जिी अनेक लोकांची अशी धाििा असते, की घटस्फोवटत व्यिींनी तथाकवथत “प्रवतक्षेवपत प्रभाि” (“rebound effect”) टाळण्यासाठी पुनविििाह किण्याआधी िाट पाहािी, तिी जे लिकि पुनविििाह कििाऱ्या लोकांना अवधक काळ िाट पाहिाऱ्या लोकांपेक्षा पुनविििाहात कमी प्रमािात यश वमळते, याचा कोिताही पुिािा नाही. पुनविििाहात नव्या नात्यांशी जुळिून घेिे तिािपूिि असते. उर्ाहििाथि, जोडीर्ािांचे अगोर्िच्या वििाहासंबंधी न सुटलेले प्रश्न असू शकतात, जे कर्ावचत निीन वििाहाच्या समाधानात व्यत्यय आिू शकतात. पुनविििाहाचे अपत्यांििील परििाम सकािात्मक असतात, वकमान युिा प्रौढ अपत्यांसाठी, जे त्यांच्या पालकांनी आनंर्ाने पुनविििाह किण्याचा त्यांच्या स्ितःच्या जिळच्या नातेसंबंधांििील सकािात्मक परििाम नोंर्ितात. ४.२.२ कौटुंजबक उत््ांती : भरलेल्या घरापासून ते ररकाम्या घरट्यापयंत कुटुंबातील एक महत्त्िाची घटना म्हिजे अपत्याची प्रौढ जीिनात ओळख वनमािि कििे. अपत्यांच्या अनुपवस्थतीचा परििाम म्हिून पालक नेहमी निीन समायोजनाला सामोिे जातात. विद्यार्थयांना सहसा असे िाटते, की त्यांच्या अनुपवस्थतीमुळे त्यांचे पालक त्रस्त आहेत. खिे ति, जे पालक आपल्या मुलांच्या माध्यमातून स्थानापन्नरित्या जगतात, ते “ररकामे घरटे लक्षिसमूह” (empty nest syndrome) अनुभिू शकतात, जयात अपत्ये घिाबाहेि पडल्यानंति िैिावहक समाधानात घट होते. रिकामे घिटे वकंिा उत्ति-पालकसंबंधी (post-parental) कालािधी म्हिजे तो कालखंड जेव्हा मुले मोठी होऊन घि सोडून गेलेली असतात. बहुतेक पालकांसाठी हा कालखंड मध्य-जीिनार्िम्यान उद्भितो. हा काळ एक "प्रमावित घटना" (“normative event”) म्हिून ओळखला जातो, कािि पालकांना याची जािीि असते, की त्यांची मुले प्रौढ होतील आवि अखेिीस घिापासून र्ूि जातील. रिकामे घिटे अनेक पालकांसाठी सकािात्मक आवि नकािात्मक अशा र्ोन्ही प्रकािच्या वक्लष्ट भािना वनमािि कितात. काही वसद्धान्तिार्ी असे सुचवितात, की हा असा काळ आहे, जेव्हा पालक भूवमकेच्या व्ययास (role loss) सामोिे जातात; ति इतिांनी असे सुचविले, की हे भूवमकेच्या अवतभािापासून एक प्रकािे सुटका (role strain relief) आहे. munotes.in
Page 58
विकासात्मक मानसशास्त्र
58 भूजमका व्यय गृहीतक (role loss hypothesis) असे भाकीत किते, की जेव्हा लोक त्यांच्या आयुष्यातील महत्त्िाची भूवमका गमाितात, तेव्हा ते भािवनक आिोग्यात (emotional well-being) घट अनुभितात. याच दृष्टीकोनातून रिकामे घिटे लक्षिसमूहाची कल्पना उर्यास आली, जी मुलांनी घि सोडल्यानंति पालकांनी, विशेषत: मातांनी अनुभिलेल्या प्रचंड भािवनक त्रासाला संबोवधत किते. रिकामे घिटे लक्षिसमूह अशा पालकांमधील पयाियी भूवमकांच्या अनुपवस्थतीशी जोडलेला आहे, जया पालकांमध्ये ते (लक्षिसमूह) त्यांची ओळख प्रस्थावपत करू शकतात (बोिलँड, १९८२). बाऊचाडि यांच्या (२०१३) संशोधन पुनिािलोकनात, त्यांना त्यांच्या संशोधनात असे आढळले, की काही पालकांनी एकर्ा त्यांची सिि मुले घि सोडून गेल्यानंति एकटेपिा वकंिा मोठे नुकसान झाल्याची भािना नोंर्िली. याउलट, भूजमकेच्या अजधभारातून सुटका (role strain relief) हे गृहीतक सुचविते, की अपत्यांच्या संगोपनाची जबाबर्ािी उंचािली गेल्याने रिकामे घिटे कालािधीमुळे पालकांमध्ये अवधक सकािात्मक बर्ल घडिे अपेवक्षत आहे. बाउचाडि यांच्या (२०१३) पुनिािलोकनातील अनेक अभ्यासांनी भूवमकेच्या अवधभािातून सुटका या गृहीतकाचे समथिन केले. संपूिि संशोधन सावहत्यामध्ये एक सातत्यपूिि शोध असा आहे, की अपत्यांचे संगोपन केल्याने िैिावहक नातेसंबंधांच्या गुिित्तेिि नकािात्मक परििाम होतो (अह्लबोगि, वमस्िेि, आवि म्योलेि, २००९; बाऊचडि, २०१३). बहुतेक अभ्यासांनी असे नोंर्िले आहे, की रिकामे घिटे हा टप्पा प्रस्थावपत होण्याच्या कालािधीच्या अनेकर्ा िैिावहक समाधान िाढते आवि हे समाधान शेिटच्या अपत्याने घि सोडल्यानंति र्ीघिकाळ वटकते (गोशोफ, जॉन, आवि हेल्सन, २००८). भाितातील अनेक अभ्यास असे सुचवितात, की रिकामे-घिटे असिािे लोक (empty-nesters), विशेषत: भाितातील अवधक ग्रामीि भागांत, अपत्ये अजूनही घिी असिाऱ्या लोकांपेक्षा अवधक एकटेपिा आवि नैिाश्य नोंर्ितात. िृद्धांना त्यांच्या अपत्यांकडून प्राप्त होिािा कौटुंवबक आधाि ही एक जपलेली भाितीय पिंपिा आहे. वशक्षि आवि िोजगािासाठी ग्रामीि समुर्ायातून मोठ्या शहिांकडे िळिािी मुले यांतून इति र्ेशांच्या नमुन्यांपेक्षा भाितीय पालकांची अवधक वनिाशािार्ी प्रवतव्या स्पष्ट होऊ शकते. ग्रामीि भागात प्रौढ अपत्य गमाििे म्हिजे िृद्ध पालकांसाठी कौटुंवबक उत्पन्न गमाििे असते. भािताच्या शहिी भागातील रिकामे घिटे असिाऱ्या लोकांनी मानवसक त्रासाचे समान प्रमाि अनुभिले नाही, जे असे सूवचत किते, की मुलांनी बाहेि पडण्याची घटना इतकी मोठी नाही, पिंतु ही घटना िृद्ध पालकांसाठी अवतरिि अडचिी वनमािि करू शकते. ⚫ प्रजतक्षेजपत पात्यासारखी अपत्ये : ररकामे घरटे पुन्हा भरिे (Boomerang children: Refilling the empty nest): युिा प्रौढ लोक त्यांच्या पालकांसह र्ीघि काळासाठी आवि अगोर्िच्या वपढ्यांपेक्षा अवधक संख्येने िाहतात. पूिि-प्रौढत्िामध्ये असिाऱ्या व्यिी, जयांनी आपल्या आई-िवडलांचे घि सोडलेले नाही, अशांव्यवतरिि असे बिेच युिा प्रौढ आहेत, जे घिाबाहेि स्ितंत्रपिे िावहल्यानंति पितून येत आहेत आवि त्यांना प्रजतक्षेजपत पात्यासारखी अपत्ये (Boomerang children) म्हितात. munotes.in
Page 59
मध्य-प्रौढत्िातील सामावजक
आवि व्यविमत्त्ि विकास – २
59 प्रवतक्षेवपत पात्यासािखी अपत्ये पित येण्याचे मुख्य कािि म्हिून सामान्यतः पैशांचा उल्लेख कितात. ितिमान अथिव्यिस्थेत, अनेक महाविद्यालयीन पर्िीधिांना नोकिी वमळू शकत नाही, वकंिा ते कित असलेल्या नोकऱ्या त्यांना त्यांच्या गिजा भागविण्यासाठी पुिेसे िेतन र्ेत नाहीत. काहीजि घटस्फोट झाल्यानंति घिी पिततात. एकंर्िीत, २५ ते ३४ िषे ियोगटातील जिळजिळ एक तृतीयांश युिा प्रौढ त्यांच्या पालकांसह िाहत आहेत. काही र्ेशांमध्ये हे प्रमाि त्याहूनही अवधक आहे (िॉबट्िस, २००९; पाकिि, २०१२). अपत्यांच्या पितण्याला पालकांच्या प्रवतव्या बऱ्याच अंशी त्यामागील काििांिि अिलंबून असतात. जि त्यांची मुले बेिोजगाि असतील, ति त्यांचे पितिे ही एक ्ोधाचे मोठे कािि ठरू शकते. महाविद्यालयीन पर्िीधि नोकिीच्या बाजािपेठेचा कित असलेला सामना वकती कठीि आहे, याचे विशेषत: िवडलांना आकलन होईल असे नाही आवि ते वनश्चयपूििक असहानुभूतीशील िागू शकतात. अशा परिवस्थतीत अपत्य आवि र्ोन्हींपैकी एक जोडीर्ाि यांच्यातील लक्ष िेधिािे काही सूक्ष्म पालक-अपत्य हेिेर्ािेर्ेखील असू शकतात. मातांचा कल हा बेिोजगाि असिाऱ्या मुलांविषयी सहानुभूती व्यि किण्याकडे अवधक असतो. विशेषतः एकल माता पितिािी अपत्ये प्रर्ान कित असिाऱ्या मर्तीचे आवि सुिवक्षततेचे स्िागत करू शकतात. काम कििाऱ्या आवि घिात योगर्ान र्ेिाऱ्या अशा पितलेल्या अपत्यांविषयी आई आवि िडील र्ोघांनाही बऱ्यापैकी सकािात्मक िाटते. ⚫ चेंगरलेली जपढी: अपत्ये आजि पालक यांमध्ये (The Sandwich Generation: Between children and parents): चेंगिलेली वपढी (Sandwich Generation) ही संज्ञा व्यापकपिे या कल्पनेचा उल्लेख किण्यासाठी िापितात, की मध्यमियीन प्रौढांनी एकाच िेळी त्यांच्या िि आवि खाली असलेल्या अनेक वपढ्यांची काळजी घेतली पावहजे. जिी िृद्ध आईिवडलांची काळजी घेिाऱ्या मध्यमियीन प्रौढांच्या घिात क्िवचतच त्यांची स्ित:ची लहान अपत्ये असतात, तिी अनेकजि युिा-प्रौढ अपत्यांना आवि नातिंडांना साहाय्य प्रर्ान कित आहेत. ही अशी बंधने आहेत, जी कायि आवि समुर्ाय यांच्या जबाबर्ाऱ्यांसह एकवत्रतपिे मध्यमियीन काळजीिाहू व्यिींना िृद्ध आवि तरुि वपढीच्या र्बािामध्ये "चेंगरून गेल्याचा" ("sandwiched") वकंिा वपळिटून गेल्याचा अनुभि र्ेतात. सिेक्षिात असे आढळले आहे, की चेंगिलेल्या वपढीतील जिळजिळ ३३% प्रौढ लोक असे म्हिण्याची शक्यता अवधक असते, की त्यांना नेहमीच घाईत असल्यासािखे िाटते, ति केिळ २३% इति प्रौढांनी असे म्हटले आहे. तथावप, सिेक्षि असे सुचविते, की जे पालक आवि मुले र्ोघांनाही आधाि र्ेत होते, त्यांनी ते आनंर्ी असल्याचे नोंर्िले, अगर्ी त्या लोकांइतकेच जयांनी स्ित:ला चेंगिलेल्या वपढीमध्ये गिले नाही (पाकिि आवि पॅटन, २०१३). पालक आवि मुले र्ोघांनाही आधाि र्ेिाऱ्या प्रौढांनी अवधक आवथिक तिाि नोंर्विला. जे आपल्या पालकांना आधाि र्ेत नव्हते अशा ४१% लोकांच्या तुलनेत केिळ २८% लोकांनी सांवगतले, की ते सुखा-समाधानाने िाहत आहेत. जिळजिळ ३३% लोक फि गिजांची पूती कित होते, त्या १७% लोकांच्या तुलनेत जयांच्यािि िृद्ध पालकांचा अवतरिि आवथिक भाि नव्हता. munotes.in
Page 60
विकासात्मक मानसशास्त्र
60 ४.२.३ आिी-आिोबा होिे : कोि, मी? आपल्या अपत्यांशी आवि िृद्ध आईिवडलांशी नातेसंबंध वटकिून ठेिण्याबिोबिच मध्यम ियातले अनेक लोक आजी-आजोबा बनून आिखी एक भूवमका स्िीकाितात. आजी-आजोबांची भूवमका जगभिात िेगिेगळी असते. बहुवपढीय घिांमध्ये आजी-आजोबा त्यांच्या नातिंडांच्या र्ैनंवर्न व्यांमध्ये मोठी भूवमका बजािू शकतात. आजी-आजोबांचे घि नातिंडांना जिळ आहे, याििर्ेखील आजी-आजोबांच्या सहभागाचे प्रमाि अिलंबून असते. विकवसत र्ेशांमध्ये, समाजाच्या व्यापक गवतशीलतेचा अथि, आजी-आजोबा आपल्या नातिंडांपासून र्ूि अंतिािि िाहू शकतात, असा होऊ शकतो. तंत्रज्ञानाने आजी-आजोबा आवि त्यांच्या र्ूिििच्या नातिंडांना एकत्र आिले आहे. सोिेन्सन आवि कूपि (२०१०) यांना असे आढळले, की त्यांनी मुलाखत घेतलेल्या आजोबांपैकी अनेकजि संपकाित िाहण्यासाठी त्यांच्या नातिंडांना मजकूि (text), इलेक्रॉवनक टपाल (email) पाठितात वकंिा त्यांच्यासह दृक्-र्ूिध्िनी (video call) कितात. शेवलिन आवि फुिस्टनबगि (१९८६) यांनी आजी-आजोबांच्या तीन शैलींचे िििन केले. तीस टक्के आजी-आजोबा दूरस्थ (remote) होते, कािि त्यांना त्यांची नातिंडं क्िवचतच वर्सली होती. सहसा ते नातिंडांपासून र्ूि िाहत असत, पिंतु त्यांचे संबंधर्ेखील र्ूिस्थ असू शकतात. सामान्यत: सुट्टी वकंिा िाढवर्िस यांसािख्या विशेष प्रसंगी संपकि साधला जात असे. पंचािन्न टक्के आजी-आजोबा त्यांच्या नातिंडांबिोबि गोष्टी कित होते, म्हिून त्यांचे िििन सवंगडी (companionate) म्हिून किण्यात आले होते, पि त्यांचा नातिंडांिि थोडासाच अवधकाि वकंिा वनयंत्रि होते. त्यांनी पालकत्िात हस्तक्षेप न किता नातिंडांसोबत िेळ घालििे याला प्राधान्य वर्ले. ते त्यांच्या नातिंडांसाठी वमत्रांसािखे अवधक होते. पंधिा टक्के आजी-आजोबांनी त्यांच्या नातिंडांच्या जीिनात अत्यंत सव्य भूवमका घेतल्यामुळे त्यांचे सहभागी (involved) म्हिून िििन केले गेले. सहभागी आजी-आजोबांचा नातिंडांशी िािंिाि संपकि होता आवि त्यांच्यािि अवधकाि होता आवि त्यांची नातिंडे अगर्ी त्यांच्याबिोबि िाहतर्ेखील असािीत. आजोबांपेक्षा आजींनी ही भूवमका अवधक साकािली. याउलट, आजींपेक्षा अवधक आजोबांनी कौटुंवबक इवतहासकाि आवि कौटुंवबक सल्लागाि म्हिून भूवमका पाि पाडली (नॉयगाटिन आवि िाईनस्टाईन, १९६४). ४.३.४ कौटुंजबक जहंसाचार: सुप्त महामारी (Family violence: The hidden epidemic) घिगुती वहंसाचाि (Domestic violence) हा भाितात साथीचा िोग/महामािी आहे, जो एकूि वििाहांपैकी एक चतुथांश वििाहांमध्ये घडतो. अलीकडच्या १० िषांच्या कालािधीत झालेल्या वनम्म्याहून अवधक वस्त्रयांची हत्या त्यांच्या जोडीर्ािाने केली होती. एकिीस टक्के ते ३४ टक्के वस्त्रयांना एका वजिलग जोडीर्ािाकडून एकर्ा तिी चपिाक मािली जाते, लाथेने मािले जाते, बर्डले जाते, त्यांचा श्वास कोंडला जातो वकंिा त्यांना धमकािले जाते वकंिा शस्त्राने त्यांच्यािि हल्ला केला जातो. खिे ति, अखंवडत गंभीि वहंसाचाि हे भाितातील एकूि वििाहांपैकी जिळजिळ १५ टक्के वििाहांचे िैवशष्ट्य आहे. यावशिाय, अनेक वस्त्रया शावब्र्क वकंिा भािवनक अत्याचािासािख्या मानवसक अत्याचािाला बळी पडतात. घिगुती वहंसाचाि ही एक जागवतक समस्यासुद्धा आहे. अनुमावनत आकडे असे सूवचत कितात, की जगभिातील र्ि तीन वस्त्रयांपैकी एका स्त्रीला वतच्या जीिनात वहंसक अत्याचािाचा अनुभि येतो. काही घटक शोषि होण्याची शक्यता बळाितात. जयांच्यासाठी आवथिक तिाि आवि munotes.in
Page 61
मध्य-प्रौढत्िातील सामावजक
आवि व्यविमत्त्ि विकास – २
61 शावब्र्क आ्मकता या सामान्य गोष्टी आहेत, अशा मोठ्या कुटुंबांमध्ये जोडीर्ािाचे शोषि (Spousal abuse) होण्याची शक्यता अवधक असते. ते पती आवि पत्नी, जे अशा कुटुंबांमध्ये िाढले आहेत, जेथे वहंसा होती, ते स्ितःसुद्धा वहंसक असण्याची शक्यता अवधक असते. कुटुंबाला धोका वनमािि कििािे घटक हे बाल-शोषि (child abuse), जो कौटुंवबक वहंसाचािाचा आिखी एक प्रकाि आहे, त्याच्याशी संबंवधत घटकांसािखेच आहेत. तिािग्रस्त िाताििि, वनम्न सामावजक-आवथिक स्ति, एकल-पालक कुटुंब आवि तीव्र िैिावहक कलह असिाऱ्या परिवस्थती यांमध्ये बाल-शोषि अवधक िािंिाि घडतात. अशी कुटुंबे, जयांमध्ये चाि वकंिा त्याहून अवधक अपत्ये असतात आवि जयांचे उत्पन्न कमी असते, त्या कुटुंबांमध्ये शोषिाचे प्रमाि अवधक असते. पिंतु गिीब कुटुंबांमध्ये सिि प्रकािच्या शोषिाचे प्रमाि अवधक नसते. ििाच्या नातेिाईकांकडून होिािे शोषि (Incest) हे सधन कुटुंबांमध्ये घडण्याची शक्यता अवधक असते. ⚫ िोडीदाराच्या शोषिाच्या अवस्था (The Stages of Spousal Abuse): १९७९ साली मानसशास्त्रज्ञ लेनोि िॉकि यांना असे आढळून आले, की अनेक वहंसक नातेसंबंधांमध्ये एक सामाईक आकृवतबंध वकंिा अिस्था असते. ती संपूिि अिस्था एका वर्िसात घडू शकते वकंिा ती घडून येण्यास आठिडे वकंिा मवहने लागू शकतात. हे प्रत्येक नात्यासाठी वभन्न असते आवि सििच नातेसंबंधांमध्ये ही अिस्था नसते. आकृती ४.२ वहंसेच्या अिस्था {स्त्रोत: फेल्डमन, आि. एस., आवि बाबू, एन. (२०१८). डेिलपमेंट अ्ॉस लाईफ स्पॅन. (८ िी आिृत्ती) भाित: वपअिसन इंवडया एजयूकेशन सवव्हसेस प्रा.वल.; मूळ स्त्रोत: िॉकि, १९७९, १९८४; गोंडोल्फ, १९८५ यांिि आधारित.}
र्ीव्र मािहाणीची घटना (Acute Battering Incident)
र्णाव डनमातण होर्ो (Tension Builds)
वत्सल खेद (Loving Contrition)
ह िंसा-चक्र (Cycle of Violence) munotes.in
Page 62
विकासात्मक मानसशास्त्र
62 या अिस्थेचे तीन भाग आहेत: १. तिाव जनमािि होण्याची अवस्था : पैसा, अपत्ये वकंिा नोकिी यांसािख्या वनयवमत घिगुती समस्यांमुळे तिाि वनमािि होतो. शावब्र्क छळ (Verbal abuses) सुरू होतात. अत्याचाि कििाऱ्याला खूश करून, हाि मानून वकंिा शावब्र्क छळ टाळून पीवडत व्यिी परिवस्थती हाताळण्याचा प्रयत्न किते. यांपैकी काहीही वहंसा थांबििाि नाही. अखेिीस, तिाि सिोच्च पातळीिि पोहोचतो आवि शािीरिक शोषि (physical abuse) सुरू होते. २. तीव्र मारहािीच्या घटनेची अवस्था : जेव्हा तिाि सिोच्च पातळीिि पोहोचतो, तेव्हा शािीरिक वहंसा (physical violence) सुरू होते. हे सामान्यत: वपडीत व्यिीच्या ितिनािािे नाही, ति बाह्य घटनेच्या अवस्तत्िामुळे वकंिा शोषिकत्याि व्यिीच्या भािवनक वस्थतीिािे तत्काळ सव्य होते. याचा अथि असा आहे, की मािहािीच्या घटनेची सुरुिात भाकीत न किता येिािी असते आवि वपडीत व्यिीच्या वनयंत्रिाबाहेि असते. तथावप, काही तज्ञांचा असा विश्वास आहे, की काही प्रकििांमध्ये वपडीत व्यिी नकळतपिे शोषि उद्भिण्यास उद्युि करू शकतात, जयामुळे त्या तिाि मुि करू शकतात आवि ित्सल खेर्ाच्या (loving contrition) टप्प्याकडे िळू शकतात. ३. वत्सल खेदाची अवस्था : पवहले, शोषिकत्याि व्यिीला वतच्या ितिनाविषयी लाज िाटते. ती खेर् व्यि किते, शोषि कमी किण्याचा प्रयत्न किते आवि कर्ावचत त्यासाठी जोडीर्ािाला र्ोषही र्ेऊ शकते. त्यानंति ती प्रेमळ, र्याळू ितिन र्ाखिू शकते आवि त्यानंति क्षमा मागून, र्याळूपिा र्ाखिून आवि आधाि र्ेऊ शकते. ती जोडीर्ािाला खिोखिच हे पटिून र्ेण्याचा प्रयत्न किेल, की असे शोषि वतच्याकडून पुन्हा होिाि नाही. या प्रेमळ आवि क्षमाशील ितिनामुळे जोडीर्ािांमधील संबंध दृढ होतात आवि शक्यतो वपडीत व्यिीला पुन्हा एकर्ा हे पटिून र्ेईल, की नातेसंबंध सोडून जािे आिश्यक नाही. ही अिस्था पुन्हा पुन्हा सुरू िाहते आवि हे स्पष्ट किण्यास मर्त करू शकते, की वपडीत व्यिी शोषिात्मक नातेसंबंधात का िाहतात. हे शोषि भयंकि असू शकते, पि ित्सल खेर्ाच्या अिस्थेमधील िचने आवि और्ायि वपडीत व्यिीला असा खोटा विश्वास प्रर्ान कितात, की सिि काही ठीक होईल. ⚫ जहंसा-च् (The Cycle of Violence): तिीही इति पत्नी मािहाि कििाऱ्या व्यिीसोबत िाहतात, कािि त्यांच्या पतींप्रमािेच त्याही लहानपिी हे वशकलेल्या असतात, की वहंसा हे िार् वमटिण्याचं वतिकस साधन आहे. जहंसा-च् गृजहतकानुसार (cycle of violence hypothesis), मुलांचे शोषि आवि त्यांच्याकडे केलेले र्ुलिक्ष हे त्यांना प्रौढ म्हिून शोषिकते बनण्यास प्रभावित कितात. सामावजक अध्ययन वसद्धांताच्या अनुषंगाने, वहंसा-च् गृहीतक असे सूवचत किते, की कौटुंवबक आ्मकता (family aggression) एका वपढीकडून र्ुसऱ्या वपढीकडे स्थानांतरित होते. ही िस्तुवस्थती आहे, की जे आपल्या पत्नींचे शोषि munotes.in
Page 63
मध्य-प्रौढत्िातील सामावजक
आवि व्यविमत्त्ि विकास – २
63 कितात, ते बालपिी घिी िािंिाि जोडीर्ािाच्या शोषिाचे साक्षीर्ाि िावहलेले असतात. पालक म्हिून जे आपल्या मुलांचे िािंिाि शोषि कितात, अगर्ी तसेच ते बालपिी शोषिाचे बळी ठिलेले असतात. ⚫ िोडीदाराचे शोषि आजि समाि : जहंसेची सांस्कृजतक मुळे (Spousal Abuse and Society: The Cultural Roots of Violence): पत्नीस मािहाि कििे हे त्या संस्कृतींमध्ये सामान्य आहे, जया वस्त्रयांना पुरुषांपेक्षा र्ुय्यम लेखतात आवि त्यांना मालमत्तेप्रमािे िागिूक र्ेतात. शोषिािि अभ्यास कििाऱ्या काही तज्ञांनी असा प्रस्ताि मांडला, की त्याचे मूळ कािि पािंपारिक सत्ता संिचना (traditional power structure) आहे, जयामध्ये वस्त्रया आवि पुरुष व्याशील असतात. त्यांनी असा युवििार् केला, की एखार्ा समाज स्त्री-पुरुषांच्या वस्थतीमध्ये वजतका अवधक भेर् किेल, वततकीच अवधक शोषि उद्भिण्याची शक्यता असते. ते अशा संशोधनाचा उल्लेख कितात, जयांमध्ये वस्त्रया आवि पुरुषांच्या कायर्ेशीि, िाजकीय, शैक्षविक आवि आवथिक भूवमकांचे पिीक्षि केले आहे. उर्ाहििाथि, काही संशोधनात भाितातील विविध िाजयांमधील मािहािीच्या आकडेिािीची तुलना केली गेली आहे. शोषि हे त्या िाजयांमध्ये घडण्याची शक्यता अवधक असते, जयांमध्ये वस्त्रया इति िाजयांतील वस्त्रयांच्या तुलनेत प्रामुख्याने वनम्न वकंिा उच्च स्तिांतील असतात. खिे ति, सापेक्षरित्या वनम्न-स्ति हा वस्त्रयांना वहंसेचे सोपे लक्ष्य बनितो, ति असामान्यपिे उच्च स्ति पतींना धोका अनुभिायला लािू शकतो आवि अशा प्रकािे ते शोषिात्मक ितिन किण्याची शक्यता अवधक असते. आपली प्रगती तपासा : १. मध्य-प्रौढािस्थेतील सामावजक विकास आवि त्याचे महत्त्ि याबिल वलहा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. मध्य-प्रौढािस्थेतील नातेसंबंधांकडे पाहण्याच्या स्त्री-पुरुषांच्या दृवष्टकोनात काय फिक आहेत? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३. मध्य-प्रौढािस्थेतील लोकांमध्ये घटस्फोटाचे परििाम यांिि चचाि किा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in
Page 64
विकासात्मक मानसशास्त्र
64 ४.३ कायि आजि सवडीचा वेळ (WORK & LEISURE) त्यांच्या मध्यकालीन िषांमध्ये असिािे प्रौढ प्रत्यक्षात व्यांच्या समृद्ध िैविध्याचा आनंर् घेतात. जिी मध्य-प्रौढत्ि अनेकर्ा व्यािसावयक कािकीर्ीच्या यशाचा आवि सत्ताप्राप्ती कििे यांच्या पिाकाष्ठेचे प्रवतवनवधत्ि किते, तिीही हा असा कालखंड आहे, जेव्हा लोक स्ित:ला सिडीच्या िेळेतील आवि किमिुकीच्या व्यांमध्ये झोकून र्ेतात. खिे ति, मध्य-जीिन हा एक असा टप्पा असू शकतो, जेव्हा कायि आवि सिडीच्या िेळेतील व्या यांचा सहज समतोल साधला जातो. नोकिीिि स्ित:ला वसद्ध किण्याची नसलेली गिज आवि कुटुंब, समुर्ाय आवि अवधक व्यापकपिे समाज या सिांमधील त्यांच्या योगर्ानाचे महत्त्ि िृवद्धंगत किताना मध्यमियीन प्रौढांना असे आढळते, की कायि आवि सिडीचा िेळ एकमेकांना अशा प्रकािे पूिक आहेत, जयामुळे एकंर्ि आनंर् िाढतो. ४.३.१ कायि आजि व्यावसाजयक कारकीदि: मध्यम िीवनातील नोकऱ्या (Work and careers: Jobs at midlife): अनेकांसाठी, मध्यम ियात उत्पार्कता, यश आवि सत्ताप्राप्ती कििे सिािवधक असते, पिंतु व्यािसावयक यश हे पूिीच्या तुलनेत खूपच कमी आकषिक होऊ शकते. हे त्यांच्या बाबतीत विशेषतः खिे असते, जयांनी व्यािसावयक कािवकर्ीमध्ये त्यांनी आशा बाळगलेले यश प्राप्त केले नव्हते. अशा प्रकििांत, कायािपेक्षा कौटुंवबक आवि इति नोकिीबाहेिील (off-the-job) स्िािस्य महत्त्िाचे असते. नोकिी समाधानकािक बनििािे घटक मध्यम ियात बर्लत िाहतात. युिा प्रौढ अमूति आवि भविष्यावभमुख वचंतांिि लक्ष केंवित कितात, जसे की प्रगतीची संधी वकंिा कौतुक आवि मान्यतेची संभाव्यता. मध्यमियीन कमिचािी कामाच्या इथे-आवि-आत्ता (here-and-now) या गुिित्तेविषयी अवधक काळजी घेतात. ते िेतन, कायि-वस्थती आवि विवशष्ट धोििे, जसे की सुट्टीच्या कालािधीचे मापन कसे होते, या सिि बाबतीत अवधक वचंतीत असतात. जीिनाच्या सुरुिातीच्या अिस्थांप्रमािेच, एकंर्ि नोकिीच्या गुिित्तेतील बर्ल हे पुरुष आवि वस्त्रया र्ोघांसाठीही तिािाच्या पातळीतील बर्लांशी जोडलेले आहेत. सििसाधाििपिे िय आवि कायि यांच्यातील संबंध सकािात्मक असतात. िृद्ध कमिचाऱ्यांनी अनुभिलेले एकंर्ि नोकिीविषयक समाधान (job satisfaction) अवधक असते. हे पूििपिे आश्चयिकािक नाही, कािि जे युिा प्रौढ लोक त्यांच्या नोकऱ्यांविषयी असमाधानी असतात, ते नोकऱ्या सोडून र्ेतील आवि त्यांना अवधक चांगल्या प्रकािे आिडिािी निीन पर्े शोधतील. तसेच, िृद्ध कामगािांकडे नोकिी बर्लण्याच्या संधी कमी असल्यामुळे, ते त्यांच्याकडे असलेल्या गोष्टींसह जगिे वशकू शकतात आवि हे स्िीकारू शकतात की त्यांना जे वमळण्याची शक्यता आहे, ते सिोत्तम आहे. अशी स्िीकृती शेिटी समाधानात रूपांतरित होऊ शकते. ⚫ कायाितील आव्हाने: नोकरीमध्ये असताना असमाधान (Challenges of Work: On-The-Job Dissatisfaction): मध्य-प्रौढािस्थेतील नोकिीविषयक समाधान (Job satisfaction) साििवत्रक नसते. विविध लोकांसाठी, कायि-वस्थतींविषयी वकंिा नोकिीच्या स्िरूपाविषयी असिािी अप्रसन्नता त्यांचा ताि िाढिते. ही वस्थती इतकी भयंकि होऊ शकते, की त्याचे पयििसान अवत-ताि (burnout) वकंिा नोकिी बर्लण्याचा वनििय यांमध्ये होते. munotes.in
Page 65
मध्य-प्रौढत्िातील सामावजक
आवि व्यविमत्त्ि विकास – २
65 असमाधान, वनिाशा, िैफल्य आवि त्यांच्या नोकिीतून येिािा थकिा यांमुळे कमिचािी अवत-ताि अनुभितात. असे सहसा अशा नोकऱ्यांमध्ये घडते, जयात इतिांना मर्त कििे समाविष्ट असते आवि ते िािंिाि अशा लोकांिि आघात कितात, जे एकेकाळी सिािवधक आर्शििार्ी आवि प्रेरित होते. असे कमिचािी काही मागांनी त्यांच्या नोकऱ्यांप्रवत अत्यावधक िचनबद्ध असू शकतात. ४.३.२ बेरोिगारी : स्वप्नातील धडाडीपूिि (Unemployment: The dashing of the dream) ब-याच कमिचा-यांसाठी, बेिोजगािी हे एक कठोि िास्ति आहे, जे त्यांना मानवसक आवि आवथिकदृष्ट्या प्रभावित किते. जयांना नोकिीिरून काढून टाकण्यात आले आहे, त्यांना कामावशिाय िाहिे हे मानवसकदृष्ट्या आवि शािीरिकदृष्ट्याही विचवलत कििािे ठरू शकते. बेिोजगािी लोकांना वचंताग्रस्त, वनिाश आवि वचडवचडे करू शकते. त्यांचा स्ि-विश्वास कमी होऊ शकतो, आवि त्यांना लक्ष केंवित कििे कठीि होऊ शकते. एका विश्लेषिानुसाि, प्रत्येक िेळी जेव्हा बेिोजगािीचे प्रमाि िाढते, तेव्हा स्ि-हत्येच्या प्रमािात िाढ होते, आवि मानसोपचाि सेिा-सुविधा घेण्यासाठी र्ाखल होण्याचे प्रमाि िाढ होते. यांमध्ये पुरुषांचे प्रमाि वस्त्रयांपेक्षा अवधक असते. मध्यमियीन व्यिी युिा कमिचाऱ्यांपेक्षा अवधक काळ बेिोजगाि असू शकतात, कािि जुन्या अजिर्ािांबिोबि भेर्भाि केला जाऊ शकतो, जे निीन नोकिीचा शोध घेण्यामध्ये अवधक वक्लष्टता वनमािि करू शकते. संशोधनात असे आढळते, की िृद्ध कमिचािी कामाचे वर्िस कमी चुकितात, त्यांच्या नोकऱ्या अवधक काळासाठी वटकितात, अवधक विश्वासाहि असतात, आवि निीन कौशल्ये वशकण्यास अवधक इच्छुक असतात. मध्य-जीिनातील बेिोजगािी (Midlife unemployment) हा एक धक्कार्ायक अनुभि आहे. म्हिूनच, बऱ्याच कमिचाऱ्यांसाठी, विशेषत: जयांना पुन्हा कधीही अथिपूिि काम वमळत नाही, अशी अनैवच्छक आवि अकाली-सेिावनिृत्ती ही अविश्वास आवि र्ु:ख घेऊन येऊ शकते. निीन वस्थती स्िीकािण्यासाठी िेळ लागतो आवि त्यामुळे मानवसक समायोजन आिखी दृढ होते. आवि आव्हाने अशा व्यिींसमोिही असतात, जे एका निीन व्यािसावयक कािवकर्ीचा शोध घेतात. ४.३.३ मध्य-िीवनात व्यावसाजयक कारजकदीत बदल करिे आजि सुरू करिे (Switching-and starting-careers at midlife) ब-याच व्यिींसाठी, मध्य-जीिन बर्लाप्रवत तीव्र इच्छा वनमािि किते. अशा व्यिी, जया त्यांच्या नोकिीच्या बाबतीत वनिाश असतात, जया बेिोजगािीच्या एका कालािधीनंति व्यािसावयक कािकीर्ि बर्लतात, वकंिा जया काही िषांपूिी त्यांनी त्याग केलेल्या नोकिीच्या बाजािपेठेत (job market) पित येतात, त्यांच्यासाठी विकास हा निीन व्यािसावयक कािकीर्ि घेऊन येतो. लोक असंख्य काििांमुळे मध्य-प्रौढािस्थेत व्यािसावयक कािकीर्ि बर्लतात. त्यांच्या नोकिीतून त्यांना कमी आव्हाने वमळू शकतात, वकंिा त्यांनी आवधपत्य प्राप्त केलेले असते. इति लोक नोक-या बर्लतात कािि त्यांच्या नोकऱ्या त्यांना आिडिाि नाहीत, अशा प्रकािे बर्लल्या आहेत वकंिा कर्ावचत त्यांनी त्यांची नोकिी गमािली असेल. त्यांना (नोकिीच्या वठकािी) कमी स्त्रोतांचा िापि करून अवधक काम पूिि किण्यास सांवगतलेले असू शकते, वकंिा तंत्रज्ञानाने त्यांच्या र्ैनंवर्न व्यांमध्ये लक्षिीय बर्ल केला असेल आवि त्यामुळे ते जे कितात त्याचा आनंर् घेत नाहीत, जयाप्रकािे ते एकेकाळी आनंर् घेत असत. munotes.in
Page 66
विकासात्मक मानसशास्त्र
66 त्यांव्यवतरिि इतिजि त्यांच्या पर्ांच्या बाबतीत आवि निी सुरुिात किण्याची इच्छा यांबाबतीत र्ुःखी असतात. काही व्यिींना फि काहीतिी निीन हिे असते. लोक मध्यम ियाकडे अथिपूिि व्यािसावयक बर्ल किण्याची अंवतम संधी म्हिून पाहतात. अखेिीस, बहुसंख्य लोक, त्यांच्यातील बहुतांशी वस्त्रया मुलांचे संगोपन केल्यानंति नोकिीच्या बाजािपेठेत पुन्हा पर्ापिि कितात. लोक अिास्ति उच्च अपेक्षांसह निीन व्यिसायात प्रिेश करू शकतात आवि नंति िास्तविकतेमुळे असमाधानी होऊ शकतात. काही भविष्यिेत्त्यांनी असे सुचवितात, की व्यािसावयक कािवकर्ीतील बर्ल हे वनयम बनतील, अपिार् नाही. ४.३.४ सवडीचा वेळ : कायािपलीकडचे िीवन (Leisure time: Life beyond work) जया अथी, एका कमिचाऱ्याने र्ि आठिड्याला वकती तास काम किािे याविषयीच्या वनयोक्त्यांच्या मागिीिि बहुतेक िाष्रे वनबंध घालतात आवि वनयोक्त्यांनी सुट्टीच्या कालािधीचे िेतन र्ेिे अवनिायि कितात, त्या अथी मध्यमियीन प्रौढ लोक नोकिी ि कतिव्ये यांतून िेळ काढतात त्यात काय कितात, जयाला सिडीचा िेळ म्हिून संबोधले जाते? जगभिात, पूिि- आवि मध्य-प्रौढािस्थेतील सिडीच्या िेळेतील सिांत सामान्य व्या म्हिजे र्ूिवचत्रिािी पाहिे, समाजीकिि कििे, िाचिे आवि विश्ांती कििे / विचाि कििे. आवशयात, पुरुष वस्त्रयांपेक्षा, विशेषत: आठिड्याच्या शेिटी, सिडीच्या िेळेतील व्यांमध्ये र्ि आठिड्याला सुमािे ५ तास वकंिा त्याहून अवधक िेळ व्यतीत कितात. आई आवि िवडलांमधील सिडीच्या िेळेतील अंति हे अल्पियीन अपत्ये नसिाऱ्या लोकांपेक्षा आठिड्यातून सुमािे ३ तास इतके बिेचसे कमी आहे. ३५-४४ िषे ियोगटातील लोक इति कोित्याही ियोगटापेक्षा सिडीच्या िेळेतील व्यांिि कमी िेळ व्यतीत कितात. हे आश्चयिकािक नाही, कािि हे ियोगट पालक असण्याची आवि अजूनही त्यांच्या व्यािसावयक कािकीर्ीची वशडी चढण्याचा प्रयत्न कित असण्याची शक्यता अवधक आहे, म्हिून त्यांना असे िाटू शकते, की त्यांच्याकडे सिडीचा िेळ कमी आहे. इति अनेक िाष्रांतील लोकांपेक्षा भाितीयांकडे सिडीचा िेळ कमी आहे. एका अहिाल असे सुचवितो, की इति अनेक िाष्रे तरुि आवि िृद्ध कामगािांसाठी आवि पाळीमध्ये काम कििाऱ्या कामगािांसाठी (shift workers) सुट्टीचा अवतरिि िेळ र्ेतात. आवशयामध्ये अवधक िेतनाच्या नोक-या आवि संघटनेसह किािबद्ध असिाऱ्या नोकऱ्यांमध्ये सिेतन र्ीघि सुट्टीचा कालािधी आवि सुट्टीचे वर्िस असण्याची शक्यता अवधक असते. ⚫ कामातून वेळ बािूला काढण्याचे फायदे (The benefits of taking time away from work): अनेक अभ्यासांमध्ये कामातून िेळ बाजूला काढण्याचे फायर्े नोंर्िले गेले आहेत. हे नोकिीचा ताि (job stress), अवत-ताि (burnout) कमी किते, मानवसक आिोग्य आवि शािीरिक आिोग्य र्ोन्ही सुधािते, विशेषत: जि त्या सिडीच्या िेळेत मध्यम शािीरिक व्यांचार्ेखील समािेश असेल ति. सिडीच्या िेळेतील व्या उत्पार्कता (productivity) आवि नोकिीविषयक समाधानर्ेखील (job satisfaction) सुधारू शकतात आवि प्रौढांना कौटुंवबक आवि कायिविषयक जबाबर्ाऱ्यांचा समतोल िाखण्यास मर्त कितात. munotes.in
Page 67
मध्य-प्रौढत्िातील सामावजक
आवि व्यविमत्त्ि विकास – २
67 मध्यमियीन प्रौढ व्यिी स्ित:ला कसे पाहतात, यात अनेक सामावजक-भािवनक बर्ल घडून येतात. लोक त्यांच्या ियाच्या विशीच्या पूिािधाित लोक आर्ि वमळविण्यासाठी वकंिा त्यांच्याकडे अनुभिी म्हिून पावहले जािे, यासाठी त्यांचे िय वकती आहे, यािि जोि र्ेऊ शकतात. ति, लोक त्यांची ियाची चाळीशी गाठेपयंत ते वकती तरुि आहेत, यािि जोि र्ेण्याकडे त्यांचा कल असतो. उर्ाहििाथि, मोजक्या ४० िषीय व्यिींनी इतके तरूि असल्यामुळे एकमेकांना कमी लेखले: "तुम्ही केिळ ४३ िषांचे आहात का? मी ४८ िषांचा आहे!" सुरूिातीस भविष्यािि केंवित केलेले लक्ष हे ितिमानकाळाला महत्त्ि प्राप्त होण्यास मागि खुला किते. नॉयगाटिन (१९६८) यांनी असे म्हटले आहे, की मध्य-जीिनात लोक आपि वकती काळ जगलो, याचा अवजबात विचाि कित नाहीत. म्हिून, वकती िषे वशल्लक आहेत या अवभव्यिीमध्ये जीिनाचा विचाि केला जातो. आपली प्रगती तपासा : १. व्यािसावयक कािवकर्ीची पिाकाष्ठा (climax of career) म्हिून मध्य-प्रौढत्िाची चचाि किा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. कायि आवि सिडीचा िेळ यांच्यातील समतोलाविषयी वलहा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३. कायाितून िेळ बाजूला काढण्याचे काय फायर्े आहेत? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ४.४ सारांश कौटुंवबक जीिनच्ाच्या मध्यमियीन अिस्थेला अनेकर्ा "मुलांना प्रस्थावपत कििे आवि पुढे िाटचाल कििे" ("launching children and moving on”) असे म्हितात. प्रौढांनी कुटुंबातील सर्स्यांचे अनेक प्रिेश आवि वनगिमन या गोष्टींशी जुळिून घेिे आिश्यक आहे, कािि त्यांची अपत्ये सोडून जातात, वििाह कितात, आवि त्यांची स्ित:ची नातिंडे असतात आवि त्यांच्या स्ित:च्या पालकांचे िय होते आवि ते मिि पाितात. वटकून िाहिािे वििाह वनमािि कििािे सिांत महत्त्िाचे घटक म्हिजे वजव्हाळ्याचा पाया म्हिून स्ित्िाची वस्थि जािीि, मूल्ये ि आिडीवनिडी यांतील साम्य, परििामकािक संिार् munotes.in
Page 68
विकासात्मक मानसशास्त्र
68 आवि प्रत्येक जोडीर्ािाकडून असिािे अवितीय कौशल्यांचे योगर्ान. अपत्ये असिाऱ्या जोडप्यांसाठी, जिी व्यिीभेर् विशेषतः र्ीघिकालीन वििाहांमध्ये वर्सून येतात, अपत्ये घि सोडून जाईपयंत त्यांच्या िैिावहक समाधानात (marital satisfaction) घट होते. बहुसंख्य र्ीघि मुर्तीचे वििाह आनंर्ी असतात. ितिमानात, निीन वििाहांचा अंत घटस्फोटाने होईल, याची संभाव्यता सुमािे ५०-५० आहे. कोि घटस्फोट घेते, याचा अंर्ाज संघषि शैली (Conflict styles) ितििू शकतात. पुरुष आवि वस्त्रयांसाठी घटस्फोटामुळे होिाऱ्या आघातातून पुनपिर्ािि येण्याची वस्थती वभन्न आहे. पुरुषांना नजीकच्या काळात कठीि काळाला सामोिे जािे लागते, पिंतु वस्त्रयांना पुढील र्ीघि काळात स्पष्टपिे अवधक कठीि काळाला सामोिे जािे लागते, अनेकर्ा आवथिक काििांसाठी. सामान्यतः घटस्फोवटत जोडीर्ािांमधील समस्यांमध्ये भेट र्ेिे (visitation) आवि अपत्याचा पावठंबा (child support) यांचा समािेश असतो. घटस्फोवटत पालकांचे अपत्यांशी असिािे नातेसंबंधर्ेखील विस्कळीत होतात, मग ती अपत्ये लहान असो वकंिा स्ितः प्रौढ. बहुतेक घटस्फोवटत जोडपी पुनविििाह कितात. जि जोडीर्ािांना साित्र मुले असण्याशी जुळिून घेिे अवनिायि असेल, ति र्ुसिे वििाह विशेषत: तिािाला बळी पडतात. मध्यम ियातील आवि त्याही पलीकडच्या ियातील पुनविििाह आनंर्ी होण्याकडे कल असतो. मध्यमियीन प्रौढ, जे िािंिाि आजािी वकंिा अशि आईिवडलांची काळजी घेिे, प्रौढ मुले आवि नातिंडांना आधाि र्ेिे आवि सभा कायि आवि सामुर्ावयक जबाबर्ाऱ्या यांमध्ये अडकतात, त्यांना चेंगिलेली वपढी (sandwich generation) असे संबोधतात. िृद्ध आई-िवडलांची काळजी घेण्याचे ओझे प्रौढ मुलींिि सिाित अवधक प्रमािात असते, जिी नंतिच्या मध्यम ियात लैंवगक फिक कमी होतो. आजी-आजोबापि हे िैयविक आवि सामावजक गिजा पूिि किण्याचे एक आिश्यक साधन आहे. सासिकडील नातेसंबंध आजी-आजोबा आवि नातिंडाच्या संबंधाच्या जिळीकतेला प्रभावित कितात. कमी-उत्पन्न असिाऱ्या कुटुंबांमध्ये आवि काही उपसंस्कृतींमध्ये आजी-आजोबा आिश्यक साधनसामग्री पुिितात, जयात आवथिक मर्त आवि बालसंगोपन यांचाही समािेश होतो. जेव्हा गंभीि कौटुंवबक समस्या उद्भितात, तेव्हा आजी-आजोबा िगळलेल्या वपढीतील कुटुंबांमध्ये (skipped generation families) प्राथवमक काळजीिाहू बनू शकतात. मध्यमियीन लोक त्यांच्या कायि-जीिनाचा िैयविक अथि आवि स्ि-वर्शा िाढविण्याचा प्रयत्न कित असल्यामुळे व्यािसावयक पुनसिमायोजन (Occupational readjustments) सामान्य असते. सिि व्यािसावयक अिस्थांमध्ये नोकिीविषयक समाधान (Job satisfaction) िाढते, आवि वस्त्रयांपेक्षा पुरुषांसाठी ते अवधक असते. तिीही, अवत-ताि (burnout) हा एक गंभीि व्यािसावयक धोका आहे, विशेषत: त्यांच्यासाठी जे साहाय्य प्रर्ान कििाऱ्या व्यिसायांमध्ये (helping professions) आवि असमथिक कायि-िातािििात (unsupportive work environments) असतात. स्ि-सामर्थयािला (self-efficacy) हानी कििािी िृद्धत्िाविषयक नकािात्मक साचेबद्धता, पयििेक्षकांकडून प्रोत्साहनाचा अभाि; munotes.in
Page 69
मध्य-प्रौढत्िातील सामावजक
आवि व्यविमत्त्ि विकास – २
69 आवि कमी आव्हानात्मक वनयुि काये (work assignments), यांमुळे िृद्ध कामगाि अनेकर्ा व्यािसावयक कािवकर्ीच्या विकासाचा कमी पाठपुिािा कितात. व्यािसावयक कािवकर्ीतील अनैवच्छक बर्ल हे नोकिीविषयक कौशल्यातील अप्रचवलतपिा (job skill obsolescence), संघटनात्मक पुनििचना (organizational restructuring) वकंिा आवथिक मंर्ी (financial downturns) यांमुळे होतात. मध्यमियीन प्रौढ जे स्िेच्छेने व्यािसावयक कािवकर्ीत सं्मि कितात, ते िैयविक पूतिता वकंिा व्यािसावयक कािवकर्ीतील प्रगतीसाठी तसे कितात वकंिा ते जोखीम घेण्यास प्रिृत्त असल्यामुळे कितात. विचािमग्नता (Preoccupations) स्िािस्य (interests) म्हिून अवधक केंवित होऊ शकते, जयामुळे विवशष्ट सिडीच्या िेळेतील उप्मांची (leisure activities) वनिड होऊ शकते. लोक पसंतीच्या सिडीच्या िेळेतील व्यांचा संग्रह तयाि कितात. जसजसे लोक ियाने मोठे होत जातात, तसतसा त्यांचा कल सिडीच्या िेळेतील व्यांमध्ये व्यस्त होण्याकडे असतो, जया कमी थकिा आििाऱ्या असतात आवि अवधक कुटुंबावभमुख असतात. प्रौढािस्थेतील सिडीच्या िेळेतील प्राधान्य्म आयुष्यातील जीिनातील अगोर्िचे प्राधान्य्म प्रवतवबंवबत कितात. सिडीच्या िेळेतील उप्म आिोग्याला प्रोत्साहन र्ेते आवि लोकांच्या जीिनाच्या सिि पैलूंना त्यांचा लाभ होऊ शकतो. ४.५ प्रश्न १. वििाह, घटस्फोट आवि पुनविििाह यांिि अनुरूप उर्ाहििांसह नातेसंबंधांचा स्रोत म्हिून चचाि किा. २. कौटुंवबक उत््ांतीचे (family evolutions) स्पष्टीकिि द्या. ३. अ. आजी-आजोबांच्या भूवमकांचे िििन किा. ब. जोडीर्ािाच्या शोषिाच्या (spousal abuse) अिस्थांिि तपशीलिाि वलहा. ४. मध्य-जीिनातील नोकिी (job at midlife) म्हिजे काय? सविस्तिपिे स्पष्ट किा. ५. यांिि लघु वटपा वलहा: अ. वहंसा-च् (Cycle of Violence). ब. बेिोजगािी क. मध्य-जीिनात व्यािसावयक कािवकर्ीत बर्ल कििे आवि सुरुिात कििे (Switching-and starting-careers at midlife) ड. सिडीचा िेळ (Leisure time) ४.६ संदभि १. Feldman, R. S. & Babu, N. (2018). Development across the Life Span. (8thEd). India: Pearson India Education services Pvt. Ltd. munotes.in
Page 70
विकासात्मक मानसशास्त्र
70 ५ उत्तर- प्रौढावस्थेतील शारीररक आणि बोधणिक णवकास – १ घटक रचिा ५.० उविष्ट्ये ५.१ प्रस्तािना ५.२ उत्तर-प्रौढत्िातील शारीररक विकास ५.२.१ िृद्धत्ि : वमथक आवि िास्ति ५.२.२ िृद्ध लोकाांमध्ये शारीररक वस्थत्यांतरे ५.२.३ प्रवतविया काळ मांदाििे ५.२.४ इांवियानुभि : दृष्टी, ध्िनी, चि, गांध आवि स्पशश ५.३ साराांश ५.४ प्रश्न ५.५ सांदभश ५.० उणिष्ट्ये हे घटक िाचल्यानांतर आपि हे समजण्यास सक्षम असाल: १. िृद्धत्िाबिलच्या वमथक आवि िस्तुवस्थती. २. िृद्धत्िात झालेले शारीररक बदल. ३. िृद्धत्िामुळे इांवियानुभािाांिर कसा पररिाम होतो, याचे ििशन करिे. ५.१ प्रस्ताविा उत्तर-प्रौढत्िाचा (late adulthood) कालखांड, जो ियाच्या ६५ व्या िर्ाांच्या आसपास सुरू होतो, तो मोठे बदल-आवि अखांवडत िैयविक िाढ याांनी वचनहाांवकत होतो. िृद्ध प्रौढाांना सखोल शारीररक आवि बोधवनक बदलाांना सामोरे जािे लागते आवि कमी-अवधक प्रमािात ते त्याांच्याशी जुळिून घेण्याची व्यूहतांत्रे शोधतात. उत्तर-प्रौढािस्थेत घट होण्यास सुरूिात होते, जी लोकाांच्या मृत्यूपयांत त्याांच्या जीिनाचा एक भाग म्हिून राहते. आपि या काळातील शारीररक आवि बोधवनक पैलू पाहू, जयाांचा प्रचवलत मानयप्रवतमाांमध्ये (stereotypes) मोठ्या प्रमािात विपयाशस केला गेला आहे. िृद्ध लोक मृत्यूपयांत िास्तविकररत्या शारीररक आवि मानवसक बळ वटकिून ठेिू शकतात आवि त्याांचे सामावजक जगदेखील त्याांना हिे तसे महत्त्िपूिश आवि सविय राहू शकते. munotes.in
Page 71
उत्तर- प्रौढािस्थेतील
शारीररक आवि बोधवनक
विकास – १
71 आपि या प्रकरिाची सुरूिात िृद्धत्िाविर्यीची वमथके आवि िास्तविकता याांिरील चचेने आवि उत्तर-प्रौढत्िाविर्यीच्या आपल्या समजुतीला रांगछटा देिाऱ्या काही मानयप्रवतमाांचे परीक्षि करून करूया. आपि िृद्धत्िाची बाह्य आवि अांतगशत वचनहे आवि ियानुसार चेतासांस्था आवि इांवियानुभि कसे बदलतात हे पाहुया. ५.२ उत्तर-प्रौढत्वातील शारीररक णवकास (PHYSICAL DEVELOPMENT IN LATE ADULTHOOD) जेव्हा आपि असे म्हितो, की एखादी िृद्ध व्यिी त्याच्या वकांिा वतच्या ियाच्या तुलनेत "तरुि वदसते" वकांिा "ियस्कर/िृद्ध वदसते", तेव्हा आपि हे मानय करतो, की कालानुिवमक िय (chronological age) हे कायाशत्मक िय (functional age), वकांिा िास्तविक कायशक्षमता (competence) आवि कृती (performance) याांचे अपूिश सूचक आहे. लोकाांचे जैविक ियाचा दर वभनन असल्यामुळे सुमारे ८० िर्ीय व्यिी अनेक ६५ िर्ीय व्यिींपेक्षा तरूि वदसतात (नॉयगाटशन आवि नॉयगाटशन, १९८७). या समग्र तुलनेच्या पलीकडे, प्रत्येक व्यिीमध्ये, शरीराच्या सिश भागाांमध्ये उद्भििारे बदल वभनन असतात. लोकसांखयाांमध्ये आवि लोकसांखयाांअांतगशत इतकी पररितशनशीलता आहे, की सांशोधकाांनी अद्याप िृद्ध व्यिीच्या िृद्धत्िाचा सरासरी दर मोजिारा कोिताही विवशष्ट जैविक घटक स्थावपत केलेला नाही. तरीही िृद्ध प्रौढ लोक वकती काळ जगण्याची अपेक्षा करू शकतात, याचा अांदाज आपल्याकडे आहे आवि प्रौढत्िाच्या दीघाशयुष्यािर पररिाम करिाऱ्या घटकाांबिलची आपली समज वदिसेंवदिस िाढत चालली आहे. ५.२.१ वृद्धत्व : णिथक आणि वास्तव (Aging: Myth and Reality) 'िृद्ध' या सांज्ञेची व्याखया बदलत आहे. उत्तर-प्रौढािस्था, जी ियाच्या ६५ िर्ाांच्या आसपास सुरू होते आवि अजूनही मृत्यूपयांत सुरू राहते, त्या अिस्थेतील अनेक लोक वकत्येक दशके तरूि असिाऱ्या लोकाांइतकेच जोमदार आवि जीिनात गुांतलेले असतात. आपि केिळ कालानुिवमक िर्ाांिरून िृद्धत्िाची व्याखया आता करू शकत नाही; आपि लोकाांचे शारीररक आवि मानवसक आरोग्य, त्याांचे कायाशत्मक िय हेदेखील विचारात घ्यायला हिे. काही सांशोधक कायाात्िक वयािुसार लोकाांना तीि गटाांत विभागतात: तरुि वृद्ध - young old (६५ ते ७४) वनरोगी आवि सविय असतात; वृद्ध वृद्ध - old old (७५ ते ८४) लोकाांना काही आरोग्याविर्यक समस्या आवि दैनांवदन कायाांमध्ये अडचिी असतात; आवि वृद्धाांिधील वृद्ध - oldest old (८५ आवि त्याांहून अवधक ियाचे) अशि असतात आवि त्याांची काळजी घेण्याची आिश्यकता असते. कायाशत्मक ियानुसार, सविय, वनरोगी १०० िर्ीय व्यिीस तरुि िृद्ध मानले जाईल, तर िातवस्ितीच्या (emphysema - िुफ्िुसाांची अशी वस्थती जयामुळे श्वासात तोकडेपिा उद्भितो) शेिटच्या टप्पप्पयात असिारी ६५ िर्ीय व्यिी ही िृद्धाांमधील िृद्धाांपैकी एक असेल. ⚫ उत्तर-प्रौढत्वाचे लोकसांख्याशास्त्र (The Demographics of Late Adulthood): अमेररकेत दर आठपैकी एक ६५ वकांिा त्याहून अवधक ियाचा आहे आवि २०५० पयांत अमेररकन लोकसांखयेच्या सुमारे एक चतुथाांश लोकसांखया ही ६५ वकांिा त्याहून अवधक असेल, असा अांदाज व्यि केला जात आहे. २०५० सालापयांत munotes.in
Page 72
विकासात्मक मानसशास्त्र
72 ८५ िय िर्ाांपेक्षा अवधक लोकसांखयेचा आकडा ४ दशलक्षाांिरून १८ दशलक्षाांिर जाईल, असा अांदाज ितशविला जात आहे (श्नाययडर, १९९९; ऍडवमवनस्रेशन ऑन एवजांग, २००३) (आकृती ५.१ पाहा). आकृती ५.१ जोमाने िाढिारी िृद्ध लोकसांखया
{स्त्रोत: िेल्डमन, आर. एस. आवि बाबू, एन. (२०१८). डेिलपमेंट अिॉस द लाईि स्पॅन. (८ िी आिृत्ती). भारत: वपअरसन इांवडया एजयुकेशन सविशसेस प्रायव्हेट वलवमटेड, िूळ स्रोत: यू.एस. ब्युरो ऑि द सेनसस, २००८ िर आधाररत). २०५० सालापयांत ६५ िर्ाांिरील ियाच्या लोकाांची शेकडेिारी लोकसांखयेच्या जिळपास २५ टक्क्याांपयांत िाढण्याचा अांदाज आहे. या िाढीस हातभार लाििाऱ्या दोन घटकाांची नािे तुम्ही साांगू शकता का? िृद्धाांमधील िृद्ध – ८५ िर्े वकांिा त्याहून अवधक ियाचे लोक हे लोकसांखयेच्या सिाांत िेगाने िाढिाऱ्या िगाांपैकी एक आहेत. गेल्या दोन दशकाांत हा गट दुप्पपट आकाराने िाढला आहे. िृद्ध लोकाांमध्ये लोकसांखयेचा स्िोट अमेररकेपुरता मयाशवदत नाही. आकृती ५.२ मध्ये आपि पाहू शकता, की जगभरातील देशाांमध्ये िृद्ध लोकाांची सांखया मोठ्या प्रमािात िाढत आहे. २०५० पयांत जगभरातील ६० िर्ाांपेक्षा अवधक ियाच्या प्रौढाांची सांखया इवतहासात प्रथमच १५ िर्ाांखालील लोकाांच्या सांखयेपेक्षा जास्त असेल (सँवडस, २०००; सांयुि राष्रसांघ - United Nations, २००२). ०.५.१०.१५.२०.२५.
१९७०१९८०१९९०२०००२०३०*२०५०**अनुमाननत (PROJECTED)एकूण लोकसंख्येची शेकडेवारी munotes.in
Page 73
उत्तर- प्रौढािस्थेतील
शारीररक आवि बोधवनक
विकास – १
73 आकृती ५.२ जगभरातील िृद्ध लोकसांखया
{ स्त्रोत: िेल्डमन, आर. एस. आवि बाबू, एन. (२०१८). डेिलपमेंट अिॉस द लाईि स्पॅन. (८ िी आिृत्ती). भारत: वपअरसन इांवडया एजयुकेशन सविशसेस प्रायव्हेट वलवमटेड, िूळ स्रोत: United Nations Population Division, २०१३} २०५० सालापयांत ६० िर्ाांपेक्षा अवधक ियाच्या लोकाांच्या अनुमावनत केलेल्या िाढिाऱ्या मोठ्या प्रमािासह दीघाशयुष्य जगभरातील लोकसांखयेच्या प्रालेखाांमध्ये (profiles) पररितशन घडिून आित आहे. ⚫ वयवाद : उत्तर-प्रौढत्वाच्या िान्यप्रणतिाांचा साििा करिे (Ageism: Confronting the stereotypes of late adulthood): उत्तर-प्रौढ गृवहतकाांमुळे इतराांना असा विश्वास िाटतो, की िृद्धत्ि अपररहायशपिे वनकृष्ट शारीररक आरोग्य आवि मानवसक ऱ्हास आिते. या मानयप्रवतमा दररोजच्या सांिादाांमध्ये, ितशमानपत्राांमध्ये आवि अगदी भेटकाडशमध्ये समाविष्ट आहेत (ओव्हरस्रीट, २००६). अमेररकेत ियाचा आदर केला जात नाही आवि म्हिूनच िाढवदिसाच्या काडशमध्ये िय िाढण्याविर्यी विनोद करिे हा वशवथलीकरि प्राप्त करण्याचा एक मागश आहे. उत्तर-प्रौढत्िातील लोकाांविर्यीची लोकाांची अपमानास्पद मते ही िय-िादाची (ageism) वकांिा िय-आधाररत भेदभािाची (age-based discrimination) वचनहे आहेत. िय-िाद ही सांज्ञा १९६९ साली प्रथम िापरली गेली आवि नेल्सन (२०१६) याांच्या मते िय-िाद आज भेदभािाच्या सिाशवधक सांस्थात्मक अवभव्यिींपैकी एक आहे. नेल्सन (२०१६) याांनी िृद्धत्िािरील सांशोधनाचे विश्लेर्ि केले आवि असे आढळले, की जसजसे िृद्ध लोकाांनी िृद्ध व्यिींविर्यी त्याांच्या समाजातील नकारात्मक गृहीतकाांिर विश्वास ठेित गेले, तसतशी त्या (िृद्ध) प्रयुिाांची स्मृती आवि बोधवनक क्षमतेमध्ये घट झाली. तुलनेने, चीनसारखे समाज, जे िृद्धत्िाबिल अवधक अनुकूल ०.५.१०.१५.२०.२५.३०.३५.४०.
१९५०१९७५२०००२०२५२०५०विश्ि अधिक विकसित प्रदेश कमी विकसित प्रदेश शेकडेिारी munotes.in
Page 74
विकासात्मक मानसशास्त्र
74 विचार ठेितात, त्या समाजातील िृद्ध लोकाांनी बोधवनक कमतरता दशशविली नाही. असे वदसते, की जर तुम्ही त्या गृहीतकाचे पालन केले, तर ती एक स्व-पूतातेची भणवष्यवािी (self-fulfilling prophecy) असेल वकांिा एखाद्याचा स्ित:च्या क्षमतेिर असिारा विश्वास हा कृतीत वनष्पनन होतो, जो ते सत्यात उतरितो. मानयप्रवतमाांचे लक्ष्य असिे हे व्यिींच्या विविध विवशष्ट कायाांतील कृतीिर विपररत पररिाम करेल, कारि त्याांना (व्यिींना) भीती िाटते. ते साांस्कृवतक मानयप्रवतमा (cultural stereotypes) बळकट करतील. हा एक िान्यप्रणतिा-धोका (stereotype threat) मानला जातो, जो सुरुिातीला िांश आवि वलांग याांमधील शैक्षविक कामवगरीतील वभननतेचे ििशन करण्यासाठी िापरला जात असे (गॅट्झ आवि इतर, २०१६). मानय प्रवतमाांविर्यक जोखमी (stereotype risks) याांिरील सांशोधनात असे वदसून आले आहे, की िृद्धत्िविर्यक मानयप्रवतमा (aging stereotypes) अांवगकारिारे िृद्ध प्रौढ स्मृतीविर्यक वनकृष्ट स्मृती (poorer memory performance), िाईट शारीररक कृती (worse physical performance) आवि कमी गुिकाररता (lower self-efficacy) अनुभिू शकतात (लेव्ही, २००९). अनेकजि, जे नकारात्मक मानयप्रवतमाांिर (negative stereotypes) विश्वास ठेितात, ते वनरोगी आरोग्याविर्यक सियींमध्ये गुांतण्याची शक्यता कमी असते, आजारपिातून बरे होण्याची शक्यता कमी असते आवि अवधक ताि आवि वचांता अनुभिण्याची शक्यता अवधक असते, जे रोगप्रवतकारक कायश आवि रि-िावहनयाांसांबांधी हृदयरोग याांिर विपररत पररिाम करू शकतात (नेल्सन, २०१६). याव्यवतररि, मृत्यूदर त्या लोकाांमध्ये अवधक होता, जयाांनी त्याांच्या आरोग्यविर्यक समस्याांसाठी त्याांच्या ियाला दोर्ी ठरिले. त्याचप्रमािे, जया वचवकत्सकाांनी असा वनष्कर्श काढला, की आजार हा केिळ िृद्धत्िाचा एक नैसवगशक पररिाम आहे, ते त्याांच्या वचवकत्सालयीन चाचण्याांमध्ये (clinical trials) वकांिा जीिन-पुष्टीदायक उपचारपद्धती (life-sustaining therapy) घेण्यास िृद्ध प्रौढाांना सामील करून घेण्याची शक्यता कमी असते. तुलनेने िृद्धत्िाविर्यी समथशक आवि आशािादी विचार असलेल्या अनेक िृद्ध लोकाांना शारीररक वकांिा मानवसक आरोग्यासांबांवधत समस्या उद्भिण्याची शक्यता कमी असते आवि ते अवधक काळ जगण्याची शक्यता असते. िृद्धत्िाविर्यीच्या सामावजक वमथकाांचे उच्चाटन करिे आवि िृद्ध प्रौढाांना िृद्धत्िाविर्यीच्या अशा समजुतींना प्रवतकार करण्यास मदत करिे, हा िृद्ध लोकाांच्या आरोग्यास आवि जीिनमानाला (life expectancy) चालना देण्याचा आिखी एक मागश आहे. ५.२.२ वृद्ध लोकाांिधील शारीररक णस्थत्यांतरे (Physical Transitions in Older People) शारीररक वस्थत्यांतर (physical transition) समजून घेऊन आपि प्राथवमक आवि दुय्यम िृद्धत्िातील िरक समजून घ्यायला हिे. प्राथणिक वृद्धत्व (Primary aging), वकांिा िाधशक्य (senescence) यामध्ये अनुिाांवशक प्रवियायोजनामुळे (genetic munotes.in
Page 75
उत्तर- प्रौढािस्थेतील
शारीररक आवि बोधवनक
विकास – १
75 programming) सािशवत्रक आवि कायमस्िरुपी बदल समाविष्ट असतात. याउलट, दुय्यि वृद्धत्वािध्ये (secondary aging) असे बदल समाविष्ट आहेत जे अपररहायश नसतात, परांतु ते आजारपि, आरोग्यविर्यक सियी आवि इतर िैयविक घटकाांमुळे उद्भितात. दुय्यम िृद्धत्िामध्ये शारीररक आवि बोधवनक बदल सामानय आहेत, ते शक्यतो टाळता येण्याजोगे असतात आवि कधीकधी ते उलट केले जाऊ शकतात. ⚫ वृद्धत्वाची बाह्य-णचन्हे (Outward Signs of Aging): िृद्धत्ि सूवचत करिाऱ्या वनदेशकाांपैकी केस हे सिाांत लक्षात येिारे वनदेशक आहेत, जे सामानयत: स्पष्टपिे राखाडी आवि अखेरीस पाांढरे होतात आवि विरळ होऊ शकतात. त्िचा लिवचकता आवि कोलॅजि (शरीराच्या ऊतींचे मूलभूत तांतू तयार करिारी प्रवथने) गमािते, त्यामुळे चेहरा आवि शरीराच्या इतर भागाांिर सुरकुत्या येतात. सारकोपेणियामध्ये (Sarcopenia) िृद्धत्िाचा एक नैसवगशक भाग म्हिून स्नायूांच्या ऊतींचा व्यय होतो. सारकोपेवनया हे नेहमीच पुरुर्ाांमध्ये वदसून येते आवि शारीररक वनवष्ियता असिारे लोक ियाच्या ३० िर्ाांनांतर त्याांचे ३% ते ५% इतके स्नायू प्रत्येक दशकात गमािू शकतात, परांतु तेव्हादेखील जेव्हा सविय स्नायूांचा व्यय उद्भित असतो. शारीररक बळाचा व्यय (loss of stamina) आवि अशिपिा याांसारखी लक्षिे वदसून येतात, जयाांमुळे शारीररक वियेमध्ये घट होऊ शकते आवि त्यानांतर स्नायू आिखी सांकुवचत होतात. सारकोपेवनया सामानयत: ियाच्या ७५ िर्ाांच्या आसपास िेगिान होतो, परांतु ियाची ६५ िर्े इतका लिकर वकांिा ८० िर्े इतक्या उशीरादेखील िेगिान होऊ शकतो. साकोपेवनयामुळे हालचाल सुरू करण्यासाठी मेंदूकडून स्नायूांकडे सांदेशिहन करण्यास जबाबदार असिाऱ्या चेतापेशींमध्ये (nerve cells) घट होते, जयामुळे प्रवथने उजेमध्ये रूपाांतररत करण्याच्या क्षमतेमध्ये घट होते, आवि पुरेसा स्नायूसमूह (muscle mass) वटकिून ठेिण्यासाठी पुरेशा कॅलरी वकांिा पोर्ििव्ये (nutrients) सेिन करता येत नाही. काही स्नायूांचा व्यय हा लक्षिीय असतो, कारि त्यामुळे बळ आवि गवतशीलता (mobility) कमी होते आवि साकोपेवनया हा एक अशिपिाशी वनगडीत घटक आहे, जो िृद्ध प्रौढाांमध्ये पडिे आवि अवस्थभांग (fracture) होण्याचा धोका िाढितो. स्िातांत्र्य अनुभिण्यासाठी बळकट पाय आवि हृदयाचे स्नायू वटकिून ठेििे आिश्यक आहे. धाििे, पोहिे वकांिा इतर हृदय ि रििावहनयासांबांधीचे व्यायाम स्नायूांना बळकटी देण्यास आवि अपोर्ि (atrophy) रोखण्यास मदत करू शकतात. या ियातील लोकाांच्या उांचीमध्ये ४ इांचाांपयांत घट होऊ शकते, अांशतः शरीरवस्थतीतील (posture) बदलाांमुळे, परांतु बहुतेकदा कारि पाठीच्या कण्याच्या चकतीमधील उपास्थी (लिवचक सांयोजी ऊती) पातळ होते. वस्त्रयाांना याचा अवधक त्रास होतो, त्या अणस्थव्यांगतेच्या (osteoporosis) वकांिा हाडे वठसूळ होण्याच्या दृष्टीने पुरुर्ाांपेक्षा अवधक असुरवक्षत असतात. हे ऋतुसमाप्ती (menopause) आवि इस्रोजेन सांप्रेरकाचे कमी उत्पादन याांमुळे घडते. िृद्ध लोकाांमध्ये अस्थी भांग होण्याचे प्राथवमक कारि अवस्थव्यांगता आहे, जे ६०िर्ाांिरील अवधक ियाच्या २५ टक्के वस्त्रयाांना प्रभावित करते. वस्त्रया अवस्थव्यांगता टाळू शकतील, जेव्हा त्या त्याांच्या जीिनाच्या सुरुिातीच्या काळात munotes.in
Page 76
विकासात्मक मानसशास्त्र
76 पुरेसा व्यायाम करतील, आवि कॅवल्शयम ि प्रवथनाांचे सेिन करतील. िोसामॅक्स (एलेंड्रोनेट) सारखया और्धाांसह अवस्थव्यांगतेिर उपचार केले जाऊ शकतात (मोयाड, २००४; वपकािेट आवि होयमनस, २००४; स्िाइम, बानशर, आवि ब्राउन, २००८). ⚫ अांतगात वृद्धत्व (Internal Aging): अियि प्रिालीच्या अांतगशत वियाशीलतेमध्ये सातत्याने होिाऱ्या बदलाांची पररिती अांतगशत िृद्धत्िात होते. अांतगशत िृद्धत्िाचे लक्षि म्हिून मेंदू आकुांचन पािल्याने त्याचा आकार अवधक लहान होतो ि तो हलका होतो. आकुांचन पािल्यामुळे मेंदू किटीपासून दूर खेचला जातो; मेंदू आवि किटीदरम्यानची जागा ियाच्या २० िर्ाांपासून ते ७० िर्ाांपयांत दुप्पपटीने िाढते. मेंदूला रि, प्राििायू (oxygen) आवि ग्लुकोजचा पुरिठा कमी होतो. तसेच मेंदूच्या काही भागात चेतापेशी (neurons) वकांिा मेंदूच्या पेशींची सांखया कमी होते. सांशोधनात असे म्हटले आहे, की बाह्य पटलातील (cortex) पेशींमध्ये होिारी घट कमीत कमी असते वकांिा अवजबात नसते. खरे तर, काही पुरािे स्पष्टपिे सूवचत करतात, की मेंदूतील काही प्रकारची चेतापेशीय िाढ (neuronal growth) आजीिन थाांबत नाही (वटसेरेंड आवि जोल्स, २००३; वलांडसे आवि रोपेप, २००६; राझ आवि इतर, २००७; वझगलर आवि इतर, २०१०). रििावहनया कठीि झाल्यामुळे आवि आकुांचन पािल्यामुळे हृदयाची मेंदूत रि पांप करण्याची क्षमता कमी होते. पूिश-प्रौढत्िाच्या तुलनेत, िृद्धापकाळातील लोक कमी प्रमािात रि पांप करतात (काटश, १९९०; वयलवदझ, २००७). शरीराचे इतर अांतगशत भागही कमी क्षमतेने काम करतात. िृद्धत्िामुळे श्वसनसांस्था (respiratory system) कमी कायशक्षम होते आवि पचनसांस्था (digestive system) कमी पाचकरस (digestive juice) वनमाशि करते आवि त्याला सांस्थेमािशत अनन पुढे ढकलण्यात अडचि येते, त्यामुळे िृद्धाांना बरेचदा बद्धकोष्ठतेचा (constipation) त्रास होतो. तसेच, सांप्रेरक पातळीचे उत्पादन घटते. स्नायू तांतूांचा (muscle fibers) आकार आवि प्रमाि या दोनही प्रकारे ऱ्हास होण्यास सुरुिात होते आवि नांतर स्नायू तांतू रिप्रिाहातील प्राििायू िापरण्यास आवि पोर्किव्ये साठिून ठेिण्यास कमी कायशक्षम होतात (वियाटारोन आवि गानेट, १९९७; लॅम्बट्शस, व्हॅन डेन बेल्ड, आवि व्हॅन डेर ली, १९९७; डेरुले आवि इतर, २००७; सुएटा आवि जेर, २०१०). जरी िृद्धापकाळातील लोकाांमध्ये हे बदल सामानय असतात, तरीही ते बरेचदा अशा लोकाांमध्ये लिकर उद्भितात जयाांच्याकडे वनरोगी जीिनशैली कमी आहे. उदाहरिाथश, धूम्रपान जीिनाच्या कोित्याही टप्पप्पयािर हृदय ि रििावहनयाांची वियाशीलता कमी करते. िृद्धापकाळात जीिनशैली खूप महत्िाची भूवमका बजािते. ती िृद्धापकाळाशी वनगडीत बदल कमी करते. उदाहरिाथश, व्यायामाच्या कायशिमाचे चाांगले पालन करिारे लोक वनवष्िय असिाऱ्या लोकाांपेक्षा कमी िेगाने स्नायू तांतू गमािू शकतात. त्याचप्रमािे, शारीररक सवियतेमुळे मानवसक क्षमतेिर चाांगली कामवगरी होते, ती मेंदूच्या ऊतींचा व्यय रोखण्यास मदत करते आवि अगदी निीन चेतापेशींचा विकास होण्यासदेखील मदत करू शकेल. munotes.in
Page 77
उत्तर- प्रौढािस्थेतील
शारीररक आवि बोधवनक
विकास – १
77 ५.२.३ प्रणतणिया काळ िांदाविे (Slowing Reaction Time) या ियात लोक प्रवतविया देण्यास अवधक िेळ घेतात: टाय घालण्यास, िाजिाऱ्या दूरध्िनीपयांत पोहोचण्यास, विविध उपकरिाांची कळ/बटिे दाबण्यास अवधक िेळ घेतात. मध्यमियात मांद होिाऱ्या प्रवतविया काळात (reaction time) िाढ होण्यास सुरूिात होते आवि उत्तर-प्रौढािस्थेपयांत त्यात लक्षिीय िाढ होऊ शकते (िोझाडश आवि इतर, १९९४; बेंजूया, मेल्झर, आवि काप्पलानस्की, २००४; वडअर डेरी, २००६). दोन गृवहतकाांच्या साहाय्याने लोकाांचा िेग का मांदाितो, हे स्पष्ट होईल. एक म्हिजे पररघीय िांदि गृहीतक (peripheral slowing hypothesis), जे सूवचत करते की पररघीय चेतासांस्थेमध्ये (peripheral nervous system) ियानुसार सरासरी प्रवियेचा िेग कमी होतो, जयामध्ये पाठीचा किा (spinal cord) आवि मेंदूपासून सुरू होत पुढे विभावजत होऊन शरीराच्या हात-पायापयांत पसरिाऱ्या मजजातांतूांचा समािेश आहे. यामुळे, पयाशिरिातून प्राप्त होिारी मावहती मेंदूपयांत पोहोचण्यास आवि मेंदूकडून येिारी आज्ञा स्नायू आवि अियिाांपयांत पोहोचण्यास अवधक िेळ लागतो (सॉल्टहाउस, १९८९, २००६). दुसरीकडे, सािान्य िांदि गृहीतक (generalized slowing hypothesis) असे सूवचत करते, की मेंदूसह चेतासांस्थेच्या सिश भागाांत प्रविया कमी कायशक्षम असते. पररिामी, सांपूिश शरीरात मांदन उद्भिते, जयामुळे साध्या आवि जवटल दोनही उविपकाांसाठी प्रवियेत घट होते आवि स्नायूांशी होिाऱ्या सांिादातदेखील घट होते (सेरेला, १९९०). हे स्पष्ट आहे, की प्रवतविया काळ आवि सामानय प्रविया (general processing) याांचे मांदन हे िृद्ध व्यिींसाठी अपघाताांचे प्रमाि िाढिते. िृद्ध व्यिी पयाशिरिातून कायशक्षमतेने मावहती प्राप्त करू शकत नसल्यामुळे मांद प्रवतविया आवि प्रवियेच्या काळामुळे धोकादायक पररवस्थती उद्भितात. सांथ वनिशय घेण्याच्या प्रविया लोकाांना स्ित:ला हानीच्या मागाशतून दूर लोटण्यास दुबशळ करतात. युिा प्रौढाांपेक्षा (young adults) ७० िर्ाांपेक्षा अवधक ियाच्या चालकाांमध्ये प्रवत मैल प्रािघातक अपघाताांचे प्रमाि अवधक आहे (वव्हटबॉनश, जेकोबो आवि मुनोझ-रुईझ, १९९६). ५.२.४ इांणियािुभव : दृष्टी, ध्विी, चव, गांध आणि स्पशा (The Senses: Sight, Sound, Taste, Smell, and Touch) शरीराच्या इतर अियिाांप्रमािेच इांवियेदेखील (sense organs) िृद्धापकाळामुळे प्रभावित होतात, जयाचे मोठे मानवसक दूरगामी पररिाम होतात, कारि लोक इांवियाांच्या साहाय्याने पयाशिरिाशी सांिाद साधतात. ⚫ दृष्टी (Vision): उत्तर-प्रौढत्ि शरीरातील बदलाांमुळे इतर दृष्टी-दोर् वनमाशि करू शकते. उदाहरिाथश, डोळयाांना होिारा रिप्रिाह कमी होतो (कदावचत रोवहिीविलेवपविकाराचा - atherosclerosis दुष्पररिाम म्हिून), जयाचा पररिाम म्हिून दृक्-पटलािर (retina) विस्ताररत "अांध क्षेत्र" (enlarged "blind spot") आवि अशा प्रकारे दृष्टीचे क्षेत्र कमी होते. डोळयाांची बाहुली (pupil) पूिीइतकी वकांिा जलद विस्तारत नाही वकांिा आकुांवचत पाित नाही, जयाचा अथश असा आहे, की िृद्ध munotes.in
Page 78
विकासात्मक मानसशास्त्र
78 प्रौढ व्यिीला रात्री पहािे आवि तेजातील िेगिान बदलाांना प्रवतसाद देिे अवधक कठीि जाते (क्लाइन आवि वसयाल्िा, १९९६). याव्यवतररि, िृद्ध प्रौढाांपैकी लक्षिीय अल्पसांखयाांक समूह हा डोळयाच्या आजाराांनी ग्रस्त असतो, जयामुळे दृष्टी तीक्ष्िता (visual acuity) आवि समायोजन क्षमता (adaptability) कमी होते. उदाहरिाथश, िय िर्े ६५ आवि त्याहून अवधक ियाच्या साधारित: पाचपैकी एकाला मोतीवबांदू - cataracts (अशी वस्थती, जयामध्ये डोळयाच्या आतील वभांग धूसर होते आवि दृष्टी अांधुक होते) आवि ६% लोकाांना काचवबांदू (डोळयातील उच्च िि-दाबाशी सांबांवधत नेत्र-चेतातांतूला - optic nerve हानी पोहोचल्यामुळे हळूहळू होिारा दृष्टी-व्यय - loss of vision) (वमलर, २००४). िृद्ध लोकाांसाठी क्षेत्र वनबांधाचे मुखय कारि म्हिजे वबांदू ऱ्हास (macular degeneration), हा दृक्-पटलामध्ये ियाशी सांबांवधत होिाऱ्या वबघाडाचा एक प्रकार आहे, जयामुळे मध्यिती दृष्टीचा व्यय होतो. िय िर्े ६५ ते ७५ या ियोगटातील अांदाजे २०% आवि िय िर्े ७५ पेक्षा अवधक ियाच्या ३७% लोकाांमध्ये ही वस्थती आहे (सोमानी आवि इतर, २००९). अशा प्रकारे, अनेक िृद्ध प्रौढाांनी दृष्टीच्या लक्षिीय दुबशलतेशी जुळिून घेिे आिश्यक आहे आवि समायोजनाची ही प्रविया नेहमीच सहजतेने होत नाही. सांशोधकाांना असे आढळले आहे, की िृद्ध प्रौढाांपेक्षा मध्यमियीन प्रौढ गांभीर दृष्टीदोर्ासह जगण्याशी सांबांवधत अडचिींमध्ये अवधक सहजतेने समायोजन करतात (वलांडो आवि नॉडशहोम, १९९९). वशिाय, दृष्टी गमािण्याचा िृद्ध प्रौढाांच्या आरोग्यविर्यक भािनेिर खूप मोठा नकारात्मक पररिाम होतो. सुदैिाने, ियाशी सांबांवधत डोळयाच्या अनेक आजाराांिर और्धे आवि/ वकांिा शस्त्रवियेद्वारे प्रभािीपिे उपचार केले जाऊ शकतात. ⚫ श्रवि (Hearing): िृद्धापकाळातील इतर अनेक अपांगत्िाांच्या उलट, श्रििविर्यक अडचिी (hearing difficulties) वस्त्रयाांपेक्षा पुरुर्ाांना येण्याची शक्यता अवधक असते. या लैंवगक तिाितीसाठी सामानयत: आिाजाशी येिाऱ्या विभेदक सांपकाशस (differential exposure to noise) आरोवपत केले जाते: अवधक पुरुर्ाांनी उच्च पातळीचा आिाज असिाऱ्या िातािरिात (वकमान विकवसत देशाांमधील िृद्ध प्रौढाांच्या ितशमान सांदभश-गटाांमध्ये - cohort) काम केलेले असते. उत्तर-प्रौढािस्थेत श्रििविर्यक अडचिींमध्ये अनेक घटक समाविष्ट असतात: प्रथम, उच्च-िारांिारतेचे आिाज ऐकण्याची क्षमता ऱ्हास पािते (रोलँड, कुत्झ, आवि मावसशनकुक, २०१०). दोनही छेद-विभागीय (cross-sectional) आवि दीघशकालीन अभ्यास (longitudinal studies) असे सूवचत करतात, की सामानय मानिी बोलण्यात िापरल्या जािाऱ्या ध्िनीविस्तारासाठी ियाच्या ६० िर्ाशनांतर हा व्यय इतका असतो, की एखाद्या व्यिीने तो आिाज ऐकला आहे, याची नोंद करण्यासाठी तो दरिर्ी सुमारे १ ते २ डेवसबलने अवधक मोठा असिे आिश्यक आहे (िोझाडश, १९९०; क्लाइन आवि वसयाल्िा, १९९६). दुसरे म्हिजे, िृद्धापकाळातील बहुतेक लोकाांसाठी शब्दभेदाशी (word discrimination) वनगडीत अडचिी वनमाशि होतात. जरी आिाज पुरेसा मोठा munotes.in
Page 79
उत्तर- प्रौढािस्थेतील
शारीररक आवि बोधवनक
विकास – १
79 असला, तरीही िृद्ध प्रौढाांना त्याांनी नुकतेच ऐकलेले स्ितांत्र शब्द ओळखण्यात अवधक अडचि येते (वशबर, १९९२). याव्यवतररि, िय िर्े ६० िरील अनेक प्रौढाांना गोंगाटाच्या वस्थतीत ऐकण्यात समस्या येतात. अशा पररवस्थतीत स्ितांत्र शब्दाांमध्ये भेद करण्याच्या क्षमतेचा अवधक ऱ्हास होतो, म्हिून मोठ्या सांमेलनाांसाठी जािे िृद्ध प्रौढाांसाठी अवधकावधक कठीि होत जाते. किशनाददोर् (Tinnitus), कानाांत सतत िाजिाऱ्या आिाजाची समस्या, ही जरी नुकत्याच ििशन केलेल्या इतर बदलाांपेक्षा स्ितांत्र वदसत असली, तरी ियानुसार वतचे प्रमािदेखील िाढते. सांशोधन असे सूवचत करते, की ३६०००० लोकाांना किशनाददोर्ाचा अनुभि येतो आवि १५०००० लोकाांचा जीिनदजाश त्यामुळे खालािला आहे. असे मानले जाते, की किशनाददोर् आिाजाच्या सांपकाशत आल्यामुळे उद्भिू शकतो, जरी हे कारि योग्य प्रकारे स्थावपत झालेले नाही. अगदी सौम्य श्रिि-व्ययदेखील (hearing loss) काही पररवस्थतींमध्ये सांप्रेर्ि समस्या (communication problems) वनमाशि करू शकते. जयाांना अशा प्रकारच्या समस्या आहेत, आवि त्याांच्याकडे इतराांद्वारे वदशाहीन (disoriented) वकांिा वनकृष्ट स्मरिशिीने ग्रासलेले म्हिून पावहले जाऊ शकते, विशेर्त: जर श्रिि-व्यय असिारी व्यिी समस्या मानय करण्यास आवि वटप्पपिी वकांिा सूचना पुनहा विचारण्यास इच्छुक नसेल तर. असे असले तरी, श्रििदोर् असिारी िृद्ध प्रौढ व्यिी सामावजकदृष्ट्या अवलप्त वकांिा दु:खी आिश्यकररत्या दु:खी असेल असे नाही. जरी सौम्य आवि मध्यम श्रििदोर् हे श्रिियांत्रासह सुधारले जाऊ शकत नाही, तरीही ते सहजररत्या िृद्ध प्रौढाांमधील सामानय सामावजक, भािवनक वकांिा मानवसक आरोग्याच्या पररमािाांशी (measures) सहसांबांवधत नाही. केिळ गांभीर श्रिि-व्यय हा सामावजक वकांिा मानवसक समस्याांमध्ये होिाऱ्या िाढीशी सांबांवधत आहे, जयात नैराश्याच्या उांचाििाऱ्या दरासवहत (कोसो, १९८७; वशबर, १९९२). वद्वबवहरत्ि (Presbycusis) आवि इतर श्रिि-बदल श्रिि प्रिालीच्या जिळजिळ प्रत्येक भागाच्या उत्तरोत्तर ऱ्हासामुळे उद्भिते. िृद्ध प्रौढ लोकाांच्या कानातून अवधक मळ स्रितो, जो किशनवलकेत (ear canal) अिरोध वनमाशि करू शकतो; मध्य-किाशची हाडे कठीि (calcified) आवि कमी लिवचक बनतात; अांतकशिाशचे (inner ear) किाशितश तांवत्रकेचे अस्तर (cochlear membranes) कमी लिवचक आवि कमी प्रवतसादी बनते; आवि मेंदूच्या चेतातांतूांच्या मागाांतही काही प्रमािात ऱ्हास वदसून येतो (रोलँड, कुत्झ, आवि मावसशनकुक, २०१०). ⚫ स्वाद/चव (Taste): पाच मूलभूत स्िाद (गोड, आांबट, कडू, खारट आवि तुरट) स्िाद घेण्याची क्षमता प्रौढत्िाच्या िर्ाांमध्ये घटताना वदसत नाही. स्िाद-ग्राही पेशी (स्िाद अांकुर - taste buds) याांचे आयुमाशन कमी असते आवि ते सातत्याने बदलत राहतात (बॉनशस्टाईन, १९९२). जरी स्िाद प्रिालीतील इतर बदलाांचा िृद्ध प्रौढाांिर पररिाम होतो, जसे की लाळेचा स्त्राि अत्यांत कमी होतो, तर इतराांसाठी “लोकरी/केसाळ तोंड” सांिेदना वनमाशि होते. बरेच िृद्ध असेही नोंदितात, की आस्िाद हे अगोदरच्या िर्ाांत अनुभिले त्यापेक्षा अवधक बेचि लागतात, जयामुळे ते स्िादाच्या अवधक तीव्र munotes.in
Page 80
विकासात्मक मानसशास्त्र
80 सांकेंििास (intense concentrations) प्राधानय देतात, विशेर्त: गोडिा (डी ग्राि, पोलेट, आवि व्हॅन स्टॅव्हरेन, १९९४). परांतु, हे बऱ्यापैकी असेही असू शकते, की स्िादाच्या बेचिपिाचे िेदन हे बहुताांशी गांधाच्या जावििेचा व्यय (loss of the sense of smell) झाल्यामुळे आहे. ⚫ गांध (Smell): िृद्धापकाळात गांध अनुभिण्याच्या क्षमतेचा स्पष्टपिे ऱ्हास होतो. सिोत्तम मावहती एका छेद-विभागीय अभ्यासातून येते, जयामध्ये सांशोधकाांनी सुमारे २००० मुले आवि प्रौढाांची िेगिेगळे ४० गांध ओळखण्याच्या क्षमतेची चाचिी केली - वपझ्झापासून पेरोलपयांत सिश काही (डॉटी आवि इतर, १९८४). आकृती ५.३ मध्ये असे दशशविते, की युिा आवि मध्यमियीन प्रौढाांचे या गांध-ओळख चाचिीिरील प्राप्ताांक एकसमान चाांगले होते, परांतु िय िर्े ६० नांतर प्राप्ताांक िेगाने घसरले. तथावप, दुगांधीच्या सांिेदनशीलतेचा (sensitivity to odors) व्यय हा िृद्ध पुरुर्ाांमध्ये वस्त्रयाांपेक्षा खूप अवधक असतो (मॉगशन, कोवव्हांग्टन, गीस्लर, पोवलच आवि मिी, १९९७). डॉटी याांचा प्रदत्त (data) हा उत्तर-प्रौढत्िात गांध ओळखण्याच्या क्षमतेमध्ये जलद गतीने होिारी घट दशशवितो. आकृती ५.३ उत्तर-प्रौढत्िात गांध ओळखण्याच्या क्षमतेमध्ये होिारी घट
{स्रोत: डॉटी, आर. एल., शामन, पी., अपेलबॉम, एस. एल., वबगरसन, आर., वसकोस्की, एल., आवि रोझेनबगश, एल. (१९८४). स्मेल आयडेंटीविकेशन अवबलीटी: चेंजेस विथ एज. सायनस, २२६, १४४१-१४४३}. चि आवि गांधातील हे बदल जीिनातील अनेक आनांद कमी करू शकतात. परांतु त्याांचे आरोग्यािर व्यािहाररक दूरगामी पररिामदेखील होऊ शकतात. गांध अननाविर्यीचा आनांदाची गुिित्ता िाढवितात, त्यामुळे गांधाची जािीि जसजशी कमी तीव्र होते, तसतसे िृद्ध
गंध-ओळख चाचणीवरील मध्ांक प्राप्ांक
स्त्रि्ा पुरूष व्ोगट munotes.in
Page 81
उत्तर- प्रौढािस्थेतील
शारीररक आवि बोधवनक
विकास – १
81 चविष्ट अनन तयार करण्यास कमी प्रिृत्त होतात. काही प्रकरिाांमध्ये, यामुळे अपुरे पोर्ि वकांिा आहारात लक्षिीय असांतुलन वनमाशि होऊ शकते.
स्पशा (Touch): स्पशश सांिेदनशीलता (touch sensitivity) गमािल्याने जीिनाच्या गुिित्तेत लक्षिीय घट होऊ शकते. उदाहरिाथश, िृद्ध प्रौढाांची त्िचा थांडािा आवि उष्ितेला कमी प्रवतसादी होते (स्टीव्हनस आवि चू, १९९८). सांशोधन असे सूवचत करते, की सांिेदनशीलतेचा ऱ्हास एका आकृवतबांधात होते, जो वाढीच्या सिीप-दूरस्थ तत्त्वाचा (proximodistal principle of growth) व्युत्िम (reversal) असतो. याचा अथश पाठीचा किा हा अगोदर शरीराच्या बाहेरील भागाांत िाढतो. मुलाांच्या हाताांच्या अगोदर त्याांच्या बाहूांची आवि बोटे ि अांगठे याांच्या अगोदर हाता-पायाांची िाढ होते. शारीररक विकासात सिाांत शेिटी बोट आवि अांगठे याांचे स्नायू (सूक्ष्म कारक हस्त-कौशल्यात - motor dexterity िापरले जािारे) याांची प्रगती होते. दुसऱ्या शब्दाांत, हात-पाय, सामानयतः पाय, सांिेदनशीलता कमी करिारे शरीराचे पवहले भाग आहेत. पररिामी, िृद्ध लोक शारीररक उविपनाशी (physical stimulation) सांबांवधत आरामदायक म्हिून पवहल्या जािाऱ्या वस्थतींचा उपभोग घेण्याची शक्यता कमी असते. उदाहरिाथश, एखाद्या िृद्ध व्यिीला उबदार आांघोळ अनुभिण्यास सक्षम होण्यासाठी पाण्याचे तापमान इतके अवधक असिे आिश्यक असू शकते, की ते त्िचा जळू शकते. आपली प्रगती तपासा १. ियोिृद्ध लोकसांखयेचा सिाांत िेगाने िाढिारा गट हा िृद्धाांतील िृद्ध (oldest old), वकांिा ८५ आवि त्याहून अवधक ियाचे आहेत. अ) सत्य आ) असत्य २. ______________ िृद्धत्िामध्ये मूलभूत आवि अव्युत्िमीय (fundamental and irreversible) बदलाांचा समािेश आहे, जे अनुिाांवशक प्रवियायोजनामुळे (genetic programming) लोक िृद्ध होत असताना उद्भितात. ३. __________ मांदन गृहीतकानुसार (slowing hypothesis), िृद्ध लोकाांसाठी मेंदूसह चेतासांस्थेच्या (nervous system) सिश भागाांत सांप्रेर्ि हे कमी प्रभािी असते. अ) स्ियांचवलत (automated) आ) जागवतक (global) इ) सामानयीकृत (generalized) ई) पररघीय (peripheral) ५.३ साराांश munotes.in
Page 82
विकासात्मक मानसशास्त्र
82 जगातील िृद्धाांची सांखया आवि टक्केिारी पूिीपेक्षा अवधक आहे, जी अगोदर कधीही नव्हती आवि िृद्ध हा जगातील लोकसांखयेचा सिाांत िेगाने िाढिारा विभाग आहे. एक गट म्हिून िृद्ध लोक मानयप्रवतमा (stereotyping) आवि पूिशग्रह (prejudice) याांचा अनुभि घेतात, एक प्रचलन, जे ियिाद (ageism) म्हिून ओळखले जाते. िृद्धापकाळ (Old age) हा एक अचूक बाह्य शारीररक बदलाांचा काळ आहे, जो िृद्धत्ि सूवचत करतो, परांतु अनेक िृद्ध लोक या कालखांडात बऱ्यापैकी वनरोगी, सविय आवि उत्साही राहतात. िृद्ध लोक मेंदूचा आकार आवि मेंदूसह शरीराच्या सिश भागाांना होिारा रि पुरिठा (आवि प्राििायू - oxygen) याांमध्ये होिारी घट अनुभितात. रिावभसरि (circulatory), श्वसन (respiratory) आवि पचनसांस्था (digestive systems) या सिश कमी प्रभािीपिे कायशरत असतात. िृद्धाांमधील प्रवतविया काळ हा मांद असतो, जो पररघीय मांदन गृहीतक - peripheral slowing hypothesis (पररघीय चेतासांस्थेमध्ये - peripheral nervous system प्रविया मांदािते) आवि सामानयीकृत मांद गती गृहीतक - generalized slowing hypothesis (चेतासांस्थेच्या सिश क्षेत्राांमध्ये प्रविया मांदािते). डोळयातील शारीररक बदलाांमुळे दृष्टीमध्ये घट होते आवि मोतीवबांदू (cataracts), काचवबांदू (glaucoma) आवि िय-सांबांवधत वबांदू-ऱ्हास (एएमडी) (age-related macular degeneration) याांसह डोळयाांचे अनेक विकार िृद्धाांमध्ये अवधक सामानय असतात. अनेकदा श्रिि विशेर्त: उच्च िारांिारता ओळखण्याची क्षमता गमािते. श्रिि-व्यय (Hearing loss) होण्याचे मानवसक आवि सामावजक पररिाम आहेत, कारि ते िृद्ध लोकाांना सामावजक वियाांमध्ये भाग घेण्यास प्रवतबांवधत करते. उत्तर-प्रौढत्ि हे स्िाद आवि गांध याांच्या जावििाांमध्येदेखील व्यय दशशविते. ५.४ प्रश्न १. िृद्धत्िािर (aging) सविस्तर चचाश करा. योग्य उदाहरिाांसह आपले उत्तर वलहा. २. प्राथवमक िृद्धत्ि (primary aging) म्हिजे काय? िृद्धत्िाच्या बाह्य लक्षिाांचे ििशन करा. ३. अ) सामानयीकृत मांदन गृहीतकािर (generalized slowing hypothesis) तपशीलिार टीप वलहा. ब) मांदाििारा प्रवतविया काळ (slowing reaction time) स्पष्ट करा. ४. दुय्यम िृद्धत्िाविर्यी (secondary aging) वलहा. अांतगशत िृद्धत्िाचे (internal aging) तपशीलिार ििशन करा. munotes.in
Page 83
उत्तर- प्रौढािस्थेतील
शारीररक आवि बोधवनक
विकास – १
83 ५. याांिर लघुटीपा वलहा: अ) कायाशत्मक िय (Functional age) आ) दृष्टी आवि आिाज (Sight and sound) इ) िाढीचे समीप-दूरस्थ तत्त्ि (proximodistal principle of growth) ई) श्रिि (Hearing). ५.५ सांदभा १. Feldman, R. S. & Babu, N. (2018). Development across the Life Span. (8thEd). India: Pearson India Education services Pvt. Ltd munotes.in
Page 84
विकासात्मक मानसशास्त्र
84 ६ उत्तर- प्रौढावस्थेतील शारीररक आणि बोधणिक णवकास – २ घटक रचिा ६.० उविष्ट्ये ६.१ परिचय ६.२ प्रौढािस्थेतील आिोग्य आवि वनिोगीपिा ६.२.१ िृद्ध लोकाांमधील आिोग्यविषयक समस्या: शािीरिक आवि मानवसक विकाि ६.२.२ उत्ति-प्रौढत्िातील वनिोगीपिा: िाधधक्य आवि आजािपि याांमधील सांबांध ६.२.३ िाधधक्यातील लैंवगकता: त्याचा िापि किा वकांिा ते गमिा ६.२.४ िाधधक्याचे उपगम: मृत्यू अटळ का आहे? ६.२.५ िाधधक्य पुढे ढकलिे: शास्त्रज्ाांना तारुण्याचा झिा सापडेल का? ६.३ उत्ति-प्रौढत्िातील बोधवनक विकास ६.३.१ िृद्ध लोकाांमधील बुवद्धमत्ता ६.३.२ स्मृती: गत आवि ितधमान गोष्टींचे स्मिि ६.३.३ वशकण्यास कधीही उशीि होत नसतो ६.४ सािाांश ६.५ प्रश्न ६.६ सांदर्ध ६.० उणिष्ट्ये हे घटक िाचल्यानांति आपि हे किण्यास सक्षम असाल: १. िृद्ध लोकाांच्या आिोग्याची सामान्य वस्थती आवि ते कोित्या विकािाांना बळी पडतात, याचे ििधन कििे. २. िृद्धत्िाचा लैंवगकतेिि कसा परििाम होतो, हे स्पष्ट कििे. ३. आयुमाधनािि परििाम कििािे घटक आवि मृत्यूची काििे ओळखिे. ४. िृद्ध प्रौढाांमधील बोधवनक कायध वकती चाांगले असते, याचे पिीक्षि कििे. ५. उत्ति-प्रौढत्िात स्मृती कोित्या प्रकािे कमी होते आवि ती कमी होत नाही, याची चचाध कििे. ६. उत्ति-प्रौढािस्थेतील अध्ययन आवि वशक्षि कसे पुढे जाते याचे ििधन किा. munotes.in
Page 85
उत्ति- प्रौढािस्थेतील
शािीरिक आवि बोधवनक
विकास – २
85 ६.१ प्रस्ताविा शािीरिकदृष्ट्या, ६५ िषाांपेक्षा अवधक ियाच्या लोकाांचे वनवितपिे सांपूिध शािीरिक बळ आवि आिोग्य याांकडून आजाि, िेदना आवि िोग याांविषयी िाढत्या वचांतेकडे हळूहळू सांक्रमि सुरू होते. पि त्याांच्या आयुष्यात ही एकच गोष्ट सुरू असते, असां नाही. ते खूप अवधक काळासाठी वनिोगी िाहू शकतात आवि लहान असताना त्याांनी आनांद घेतलेल्या सिध नाही, तिी बहुतेक वक्रया कििे सुरू ठेिू शकतात. बोधवनक दृष्ट्या, आपल्याला असे आढळते, की िृद्ध लोक समस्येचे वनिाकिि किण्यासाठी आवि गमािलेल्या क्षमताांची र्िपाई किण्यासाठी निीन व्यूहतांत्रे अिलांबून त्याांना लाांबिीिि टाकण्यासाठी िचले गेलेल्या बदलाांशी चाांगल्या प्रकािे जुळिून घेतात. आजचां दृश्य िेगळां आहे. िृद्ध लोकाांच्या बोधवनक क्षमताांमध्ये अपरिहायधपिे घट होते, या मताला सांशोधकाांनी नकाि वदला आहे. जास्त करून बौवद्धक क्षमता आवि विवशष्ट बोधवनक कौशल्ये, जसे की स्मििशक्ती आवि समस्या वनिाकिि कििे, प्रबळ िाहण्याची शक्यता अवधक असते. खिां ति, योग्य सिाि आवि पयाधिििीय उत्तेजनासह (environmental stimuli) बोधवनक कौशल्ये प्रत्यक्षात सुधारू शकतात. आपि या युवनटची सुरूिात आिोग्याििील चचेने कितो. िृद्ध लोकाांिि परििाम कििािे काही प्रमुख विकािाांचे पिीक्षि केल्यानांति आपि वनिोगीपिा कशामुळे वनवित होतो आवि िृद्ध लोक िोगास बळी का पडतात हे पाहुया. त्यानांति आपि उत्ति-प्रौढत्िातील लैंवगकतेचा (sexuality) विचाि करू. आपि िृद्धत्िाची प्रवक्रया स्पष्ट किण्याचा प्रयत्न कििाऱ्या वसद्धाांताांिि, तसेच वलांग, िांश आवि आयुमाधनातील िाांवशक फिकाांिि देखील लक्ष केंवित कििाि आहोत. पुढे, आपि उत्ति-प्रौढत्िात बौवद्धक विकासाचा विचाि कििाि आहोत. िृद्ध लोकाांमधील बुवद्धमत्तेचे स्िरूप आवि बोधवनक क्षमता बदलण्याचे विविध मागध आपि पाहतो. प्रौढािस्थेतील विविध प्रकािच्या स्मृतींचे प्रमाि कसे असते याचेही मूल्यमापन आपि कितो आवि िृद्धाांमधील बौवध्दक अधोगतीला मागे टाकण्याच्या मागाांचा आपि विचाि कितो. ६.२ उत्तर-प्रौढत्वातील आरोग्य आणि णिरोगीपिा (HEALTH AND WELLNESS IN LATE ADULTHOOD) िृद्धापकाळात अनेक िृद्ध वनिोगी आयुष्य जगतात. ६५ िषाांपेक्षा अवधक ियाच्या जिळजिळ तीन चतुथाांश लोकाांनी त्याांचे आिोग्य चाांगले, खूप चाांगले वकांिा उत्कृष्ट असल्याचे नोंदिले आहे. दुसिीकडे, िृद्धापकाळ असलेल्या लोकाांना आजािाांचा धोका अवधक असतो. आता िृद्ध लोकाांच्या काही प्रमुख शािीरिक आवि मानवसक विकािाांकडे लक्ष देऊया. ६.२.१ वृद्ध लोकाांमधील आरोग्याच्या समस्या: शारीररक आणि मािणसक णवकार (Health problems in older people: Physical and psychological disorders): munotes.in
Page 86
विकासात्मक मानसशास्त्र
86 जसजसे आपले िय िाढत जाते, तसतसे आपल्याला काही विकाि वकांिा आजाि होण्याची शक्यता िाढते (फेरुसी आवि कोह, २००७). बहुतेक प्रौढ, जे ८० वकांिा त्यापेक्षा अवधक ियापयांत जगत आहेत, त्याांना काही प्रकािचे अपांगत्ि येण्याची शक्यता असते. दीघधकालीन आजाि (जयाांची सुरुिात आवि दीघध कालािधी मांद गतीने िाढतो) पूिध-प्रौढत्िात दुवमधळ असतात, मध्य-प्रौढत्िात त्याांमध्ये िाढ होते आवि उत्ति-प्रौढत्िात अवधक प्रमािात आढळतात (केन, २००७). ⚫ सामान्य शारीररक णवकार (Common Physical Disorders) जगर्िात उत्ति-प्रौढत्िातील तीन चतुथाांश लोक हृदयिोग, ककधिोग आवि आघात याांमुळे मृत्यू येतो. कािि िृद्धत्ि कमकुित िोगप्रवतकािक शक्तीसह (weak immune system) येते, म्हिून अनेक सांसगधजन्य िोग (infectious diseases) िृद्ध प्रौढाांना जखडतात. यात र्ि म्हिून बहुतेक िृद्ध लोक एका दीघधकालीन अिस्थेने ग्रस्त असतात. उदाहििाथध, सांणधवात (arthritis), िेदना (pain), ताठिपिा (stiffness) आवि हालचालीच्या समस्या याांसह साांध्याांचा दाह (inflammation of joints). िृद्ध प्रौढाांमध्ये सांवधिात विशेषत: सामान्य आहे. या वस्थतीत ढुांगि, गुडघे, घोटे, बोटे आवि पृष्ठिांश याांिि परििाम किण्याची क्षमता आहे. सांवधिात असलेल्या व्यक्तींना बिेचदा अस्िस्थता आवि ताठिपिा जािितो, तसेच दैनांवदन कामे किण्यात अडचि येते. साांधेदुखीिि कोिताही विवशष्ट उपचाि नाही. तथावप, औषधे, जसे की अॅवस्परिन, प्रर्ावित साांध्यासाठी गती-श्रेिीय (range-of-motion) व्यायाम, िजनातील व्यय (weight loss) आवि गांर्ीि प्रकििाांमध्ये, हानी पोहचलेल्या साांध्याची कृवत्रम अियिाांसह बदली कििे सांवधिाताचे परििाम कमी करू शकते. आिखी एक िैद्यकीय वस्थती म्हिजे अणत-रक्तदाब (hypertension), वकांिा उच्च िक्तदाब (high blood pressure), सुमािे एक तृतीयाांश िृद्ध लोकाांना याचा त्रास होतो. अनेकदा, ही वस्थती कोित्याही लक्षिाांविना उद्भिते, म्हिून िक्तदाब-ग्रस्त असिाऱ्या अनेक लोक त्याांच्या वस्थतीबाबत अनवर्ज् असतात, जयामुळे ते अवधक धोकादायक बनते. जि उपचाि केला गेला नाही, ति अवत-िक्तदाब िक्तिावहन्या आवि हृदय याांना कमकुित आवि हानी करू शकतो आवि जयामुळे आघाताचा (strokes) धोका िाढू शकतो. मािणसक णवकार आणि मिोणवकार (Psychological and Mental Disorders) सुमािे १५ ते २५ टक्के िृद्ध लोक युिा प्रौढाांपेक्षा मानवसक विकािाांची अवधक लक्षिे दशधवितात. या विकािाांशी सांबांवधत ितधनात्मक लक्षिे कधीकधी िृद्ध आवि तरुि प्रौढाांमध्ये वर्न्न असतात (वव्हटबॉनध, २००१). िृद्ध लोकाांमध्ये अणत िैराश्य (major depression) ही अवधक प्रचवलत समस्या आहे, मुख्य लक्षिाांमध्ये दु:ख, वनिाशािाद आवि वनिाशा या तीव्र र्ािनाांचा समािेश असतो. या लोकसांख्येतील नैिाश्याची काििे म्हिजे त्याांच्या जोडीदाि आवि वमत्र munotes.in
Page 87
उत्ति- प्रौढािस्थेतील
शािीरिक आवि बोधवनक
विकास – २
87 लागोपाठ गमाििे आवि त्याांचे स्ितःचे ढासळते आिोग्य आवि शािीरिक क्षमतेत होिािी घट. िृद्ध लोकाांमधील सिाांत सामान्य मानवसक विकाि म्हिजे अवमिस्कता (dementia), कोित्याही चेताशास्त्रीय विकािासाठी (neurological disorder) जागवतक सांज्ा जयामध्ये प्राथवमक लक्षिाांमध्ये मानवसक कायधपद्धतीत (mental functioning) वबघाड आवि स्मििशक्तीचा ऱ्हास याांचा समािेश आहे. अिमनस्कता असलेल्या व्यक्ती िािांिाि स्ित:ची काळजी घेण्याची क्षमता गमाितात आवि कुटुांबातील सदस्याांसह परिवचत िाताििि आवि व्यक्ती ओळखण्याची क्षमता गमािू शकतात. असा अांदाज आहे, की ८५ वकांिा त्यापेक्षा अवधक ियाच्या २३% वस्त्रया आवि १७% पुरुषाांना स्मृवतभ्रांश होण्याचा धोका असतो. अल्झायमर रोग (Alzheimer’s Disease) हा एक प्रगत, दीघधकालीन मेंदूचा विकाि आहे, जो स्मििशक्ती, विचाि, शब्दसांग्रह आवि अखेिीस शािीरिक काये याांचा हळूहळू ऱ्हास होिे याांनी वचन्हाांवकत होतो. अल्झायमि िोगाच्या सुरुिातीच्या अिस्थाांमध्ये, एखादी व्यक्ती सामान्यत: वनिडक स्मिि (selective recall), िाक-पुनिािृत्ती (repeated speech) आवि अपरिवचत पयाधिििातील वदशाहीनता (disorientation in unfamiliar environments) या अडचिींसह अत्यांत मांद होते. अलीकडील घटनाांसाठी स्मृती धूसि होऊ लागते. फाि पूिी घडलेल्या घटनाांसाठी वकांिा चाांगल्या प्रकािे सिाि केलेल्या बोधवनक पद्धती, जसे की सोपे गिन, याांसाठीची स्मििशक्ती अनेकदा आजािपिात उशीिापयांत वटकिून ठेिली जाते, बहुधा यामुळे की या आठििी अनेक िैकवल्पक चेता-मागाांद्वािे (neural pathways) पुनप्राधप्त केल्या जाऊ शकतात (मावटधन आवि इति, २००३). तथावप, अखेिीस अल्झायमि िोग असलेली एखादी व्यक्ती कुटुांबातील सदस्याांना ओळखण्यात अयशस्िी होऊ शकते आवि सामान्य िस्तूांची नािे वकांिा दात घासिे वकांिा कपडे घालिे याांसािख्या वनयवमत वक्रया कशा किाव्यात, हे लक्षात ठेिण्यास अक्षम होऊ शकते. अल्झायमि िोगाने बावधत असिाऱ्या व्यक्ती सांिाद साधण्याच्या क्षमता तसेच दैनांवदन स्ित:ची काळजी घेण्याची वदनचयाध पाि पाडण्याची क्षमता याांमध्ये घट झाल्याने त्रस्त असतात. क्षुधा- वनयमनातील (appetite regulation) बदल विशेषत: अल्झायमि िोग असिाऱ्या व्यक्तींसाठी समस्याप्रधान आहेत, कािि वनिोगी िृद्ध लोकाांप्रमािेच त्याांच्या अन्न-सेिन ितधनाचे (eating behavior) वनयमन किण्याच्या सियीिि अिलांबून िाहू शकत नाहीत. त्याांच्या स्ित:च्या उपकििाांिि सोडल्यास, अल्झायमि िोगाने बावधत व्यक्ती त्याांनी वकती अन्न-सेिन केले आहे, हे लक्षात न घेता एकाच बैठकीत तब्बल तीन वकांिा चाि सांपूिध जेिि सेिन करू शकतात. परििामी, त्याांच्या अन्न-सेिन ितधनािि बािकाईने लक्ष ठेििे आिश्यक आहे. अल्झायमि िोग असिाऱ्या व्यक्तींना इतिाांच्या र्ािनाांविषयी, जसे की चेहऱ्याििील हािर्ाि, याांसािख्या मावहतीिि प्रवक्रया कठीि जाते (बनधहॅम आवि हॉगिव्होस्टध, २००४). इति काहींना त्याांच्या स्ित:च्या र्ािनाांचे वनयमन किण्यात आवि तीव्र munotes.in
Page 88
विकासात्मक मानसशास्त्र
88 िैफल्याचा आिेग (intense frustration bursts) वकांिा अगदी आक्रमकता (aggression) दशधवििे अिघड जाते. इति काहीजि कुटुांब वकांिा वमत्राांप्रवत अिलांवबत्ि (dependency) आवि दृढता (clinginess) याांची िाढती पातळी दशधवितात (िवस्कांड आवि पेवस्कांड, १९९२). याव्यवतरिक्त, सांशोधन असे सूवचत किते, की अल्झायमि िोग-ग्रस्त असिाऱ्या जयेष्ठाांमध्ये नैिाश्याचे प्रमाि ४०% इतके अवधक असू शकते (हाििूड आवि इति, २०००). काहींमध्ये, पिांतु सिध अल्झायमिग्रस्त व्यक्तींमध्ये नाही, आनुिांवशक घटक महत्त्िपूिध असल्याचे वदसते (बॅनन आवि इति, २०१०). सांशोधकाांना १९ व्या गुिसुत्रामध्ये (chromosome 19) एक जनुक परिितध - gene variant (एपोवलपोप्रोटीन ई-४ वकांिा एपोई-४) आढळले आहे, जे अल्झायमि िोगाशी सांबांवधत प्रवथनाांचे (protein) उत्पादन वनयांवत्रत किते (डायमांड, २०११). या प्रवथनाच्या सांश्लेषिात त्रुटी असल्यास मेंदूतील चेतापेशीय िृवक्षका (neuronal dendrites) ि अक्षतांतू (axons) एकमेकाांत गुांफतात आवि परििामी तेिढ्या प्रर्ािीपिे कायध कित नाहीत. तथावप, हे जनुक एकट्याने कायध कित नाही. इति अनेक जनुके एपोई-४ सह अशा प्रकािे एकत्र येतात, की सांशोधकाांना अद्याप या िोगाच्या प्रािांर्ास चालना देिाऱ्या काििाांचे पूिधपिे आकलन झालेले नाही (इवलयास-झोनेनशाईन, बर्ट्ॅधम, आवि वव्हसि, २०१२; िाईमेन आवि इति, २००७). अगदी अल्झायमि िोगाचे प्रमाि खूप अवधक असिाऱ्या कुटुांबाांमध्येदेखील सुरुिात होण्याचे िय खूप बदलतात. एका कुटुांब अभ्यासामध्ये िोगाची सुरूिात होण्याचे सुरुिातीचे िय ४४ ते ६७ िषे होते आवि दुसऱ्यामध्ये सुरूिात ियाच्या साठीचा (िय िषे ६०) पूिाधधध ते ियाच्या ८० चा मध्य या कक्षेत होती (एक्सेलमन, बासून, आवि लॅनफेल्ड, १९९८; वसल्व्हिमन आवि इति, २००५). वशिाय, िोगाच्या ितधनविषयक परििामाांच्या तीव्रतेत आवि अल्झायमि िोग विकवसत झाल्यानांति बळी पडलेल्याांनी वकती काळ जीिन जगले त्या कालािधीची दीघधता याांमध्ये बिीच वर्न्नता होती. अल्झायमि िोग असलेल्या रुग्िाांची काळजी घेिे, ही एक विशेष वचांता आहे (इवलफे आवि इति, २००९; केल्से, लवडटका, आवि लवडटका, २०१०; वसल्ििस्टीन, िॉांग, आवि ब्रूक, २०१०). आिोग्य सेिा व्यािसावयकाांचा असा विश्वास आहे, की अल्झायमि-ग्रस्त रूग्िासाठी कुटुांब ही एक महत्त्िपूिध आधाि प्रिाली असू शकते, पिांतु या आधािासाठी कुटुांबाला वकांमत मोजािी लागू शकते, जयाची या िोगाने ग्रस्त असलेल्या व्यक्तीची आिश्यक असलेली व्यापक काळजी घेताना र्ािवनक आवि शािीरिकरित्या दमछाक होऊ शकते (इवलयट, बगधलो, आवि वड'कॉस्टि, २०१०; फेिािा आवि इति, २००८; लॅव्हिेटस्की, वसद्धाथध, आवि आयविधन, २०१०). उदाहििाथध, अल्झायमि िोग-ग्रस्त रूग्िाांची काळजी घेिाऱ्या ५० टक्के कौटुांवबक सदस्याांमध्ये नैिाश्य नोंदिले गेले आहे (िेवडनबॉग, मॅकलम, आवि वककोल्ट-ग्लेझि, १९९५). सांच-विश्लेषिात (meta-analysis) असे आढळले आहे, की मवहला काळजीिाहकाांनी पुरुष काळजीिाहूांपेक्षा काळजी घेण्याचे अवधक तास आवि र्ाि आवि नैिाश्य याांचे उच्च स्ति, तसेच वनिोगीपिा आवि शािीरिक आिोग्य याांची कमी पातळी नोंदिली (वपनक्िाटध आवि सोिेनसेन, २००६). munotes.in
Page 89
उत्ति- प्रौढािस्थेतील
शािीरिक आवि बोधवनक
विकास – २
89 ६.२.२ उत्तर-प्रौढत्वातील णिरोगीपिा: वाधधक्य आणि आजारपि याांमधील सांबांध (Wellness in late adulthood: The relationship between aging and illness) िृद्धापकाळात आजािपि अटळ नाही. आजािपि वकांिा वनिोगीपिासाठी केिळ िय जबाबदाि नाही, इति घटकाांचाही यात समािेश असतो, जसे की जनुकीय पूिधसांपकध (genetic predisposition), र्ूतकाळातील आवि ितधमानातील पयाधिििीय घटक आवि मानवसक घटक. जनुकीय घटक (Genetic component) ककधिोग आवि हृदयिोग विकवसत किण्यात र्ूवमका बजाितात, पिांतु जनुकीय पूिध-सांपकाधचा अथध असा नाही, की एखाद्या व्यक्तीस विवशष्ट आजाि होईल. लोकाांच्या जीिनशैली—धूम्रपान, आहाि, सूयधप्रकाश वकांिा अॅस्बेस्टॉस - asbestos (हावनकािक खवनज) हे ककधिोगासािख्या आजाि होण्याची शक्यता िाढिू शकते वकांिा कमी करू शकते. अखेिीस, आजाि-प्रिि होिे वनवित किण्यात मानवसक घटक महत्त्िाची र्ूवमका बजाितात. उदाहििाथध, वनयांत्रिाची जािीि (sense of control) पद्धतशीिपिे जीिनाच्या समाधानाशी सांबांवधत आहे (मॅककोनाथा, मॅककोनाथा, जॅक्सन आवि बगेन, १९९८). जीिनातील अनुर्ि, जसे की शािीरिक वक्रयाांमध्ये व्यस्त होिे, स्ित:च्या सिडीच्या िेळेतील वक्रयाांचे वनिड किण्याचे स्िातांत्र्य वकांिा केव्हा वनिृत्त व्हायचे हे ठिविण्याची क्षमता ही सिध अशा घटकाांची उदाहििे आहेत, जी िृद्ध व्यक्तीच्या वनयांत्रिाची जािीि (sense of control) सुधारू शकतात. आवथधक र्ाांडिल आवि सामावजक आधाि याांचा अर्ाि वकांिा कमी झालेली शािीरिक लिवचकता याांमुळे ही र्ािना क्षीि होऊ शकते. एकवत्रतपिे विचाि केल्यास असा वनष्कषध काढता येईल, की जे लोक बवहमुधख (extroverted), निीन अनुर्िाांप्रवत उदािमतिादी, सकािात्मक आहेत, जे उपयुक्ततेची जािीि (sense of usefulness) अनुर्ितात, जयाांच्याकडे प्रबळ विनोदबुद्धी असते, आवि जयाांना असे िाटते, की ते त्याांच्या जीिनातील घटनाांचे वनयांत्रक/ताबेदाि आहेत, त्याांनाही उच्च प्रमािात समाधान वमळेल. चाांगल्या आरोग्यास प्रोत्साहि देिे (Promoting Good Health): िय िषे ६५ पेक्षा अवधक ियाच्या लोकाांमध्ये शािीरिक व्यायाम हा चाांगल्या आिोग्यासाठी महत्त्िाचे योगदान कििािा घटक आहे, ही कल्पना पुिेशी परिवचत आहे. शािीरिक व्यायाम हा आिोग्यासांदर्ाधत एक प्रबळ हस्तक्षेप िावहला आहे. स्थानासक्तरित्या (Sedentarily) वनिोगी असिािे िय िषे ८० पयांतचे िृद्ध प्रौढ लोक, जे वटकाि प्रवशक्षि - endurance training (चालिे, सायकल चालवििे इ.) सुरू कितात, ते अत्यांत तरुि व्यक्तींच्या तुलनेत अनुकूलरित्या महत्त्िपूिध क्षमतेत नफा दशधवितात. आवि िजन-धािि किण्याचा (weight-bearing) उत्ति-प्रौढत्िात-अगदी उवशिात उवशिा िय िषे ९० िषाांपयांतदेखील सुरू केलेला व्यायाम हा स्नायूांचा आकाि आवि बळ िाढिते. याचा अथध असा होतो, की चालण्याचा िेग, समतोल, देहवस्थती (posture) आवि दििोजच्या वक्रया पाि पाडण्याची क्षमता, जसे की घट्ट बििीचे झाकि उघडिे, वकिािा सामानाचे िजन हाताांनी िाहून नेिे वकांिा ३० पौंड िजनाच्या नातिांडाला उचलिे याांमध्ये रूपाांतरित होते (डीजॉांग आवि फ्रँकवलन, २००४). गोल्डबगध, डेंगेल, आवि हेगबगध, १९९६). व्यायाम हा मेंदूला होिािा िक्तपुििठादेखील समृद्ध munotes.in
Page 90
विकासात्मक मानसशास्त्र
90 कितो, जयामुळे मेंदूची काये आवि ितधनात्मक क्षमता वटकून िाहण्यास मदत होते. मेंदूचे सूक्ष्म-पिीक्षि असे दशधविते, की स्थानासक्त जयेष्ठाांच्या तुलनेत जे लोक शािीरिकदृष्ट्या तांदुरुस्त आहेत, त्याांनी प्र-मवस्तष्क बाह्यटलामधील (cerebral cortex) ऊतींचा कमी व्यय अनुर्ितात (कोलकोम्ब आवि इति, २००३). एका अभ्यासात सांशोधकाांनी ६-मवहन्याांच्या वनयवमत िेगिान चालण्याच्या कायधक्रमामुळे मेंदूच्या वक्रयाांमध्ये झालेल्या बदलाांचे मूल्याांकन किण्यासाठी एफएमआिआयचा (fMRI) िापि केला. शािीरिकदृष्ट्या वनष्क्रीय गटाच्या तुलनेत ५८- ते ७७-िषे जुन्या चालिाऱ्या व्यक्तींनी अिधान-वनयांत्रि कििाऱ्या प्रमवस्तष्क बाह्य पटलाच्या र्ागाांमध्ये िाढीि वक्रया, तसेच मानवसक परिक्षिादिम्यान (mental testing) त्याांच्या कायम िाखलेल्या आवि वनिडक अव्धानात सुधाििा दशधविली (कोलकोम्ब आवि इति, २००४). जीिनाच्या उत्तिाधाधतील शािीरिक बदलाांमुळे हाडाांचे सांिक्षि किण्यासाठी विवशष्ट कॅवल्शयम आवि जीिनसत्त्ि डी (vitamin D); िोगप्रवतकािक शक्तीचे सांिक्षि किण्यासाठी वझांक आवि जीिनसत्त्िे बी-यु, सी आवि ई; आवि जीिनसत्त्िे ए, सी आवि ई याांसह मुक्त मूलके (free radicals) टाळिे याांसाठी िाढती गिज वनमाधि झाली. तिीही शािीरिक हालचाली, चि आवि गांध याांची जािीि आवि (ऱ्हास होिाऱ्या दाताांमुळे) चािण्याची सहजता याांमधील घट ही सेिन केलेल्या अन्नाचे प्रमाि आवि गुिित्ता कमी करू शकते (मोले, २००१). याव्यवतरिक्त, िृद्धत्िाकडे झुकिाऱ्या पाचक प्रिालीला (digestive system) प्रवथने, कॅवल्शयम आवि जीिनसत्त्ि डी याांसािख्या इति पोषकिव्याांचे सेिन कििे अवधक कठीि होते. आवि एकटे िाहिाऱ्या िृद्ध प्रौढाांना खिेदी वकांिा स्ियांपाकासांबांधी समस्या असू शकतात आवि त्याांना स्ितःहून अन्नग्रहि कििे कमी आिामदायक िाटू शकते. एकवत्रतपिे, या शािीरिक आवि पयाधिििीय परिवस्थती आहािातील कमतिताांचा धोका िाढितात, जे १० ते २५ टक्के उत्ति अमेरिकन जयेष्ठाांना प्रर्ावित किते (हाय, २००१). विविध अभ्यासाांमध्ये, दििोज जीिनसत्त्ि-खवनजयुक्त औषधाच्या गोळीमुळे िोगप्रवतकािक प्रवतवक्रया (immune response) समृद्ध झाली आवि सांसगधजन्य आजािाांमध्ये वदिसाला ५० टक्के घट झाली (चांिा, २००२; जैन, २००२). जिी वनिोगी आहाि आवि शािीरिक वक्रया आजीिन वटकून िावहल्यास सिाधवधक परििामकािक असतात, तिीही बदल कधीही उशीिा होत नाही. जे जयेष्ठ व्यायामाचे आांतरिक फायदे, जसे की अवधक सामर्थयधिान, अवधक वनिोगी आवि अवधक उत्साही िाटिे, असे महत्त्ि समजतात, ते वनयवमतपिे त्यात गुांतण्याची शक्यता आहे (केसिटा आवि वजलेट, १९९८). तिीही व्यायामाच्या आिोग्यविषयक फायद्याांविषयी जागरूकतेचा अर्ाि आवि त्यात गुांतण्यापासून अपेवक्षत अस्िस्थता हे िृद्ध लोकाांना सशक्तीकििाचा वनत्यक्रम (fitness routine) घेण्यात मुख्य अडथळे आहेत; ७५ टक्के पुरुष आवि ८० टक्के वस्त्रया पुिेसे सवक्रय नाहीत (स्ट्युअटध आवि इति, २००१). ६.२.३ वाधधक्यातील लैंणगकता: त्याचा वापर करा णकांवा ते गमवा (Sexuality in old age: Use it or lose it) िृद्धत्िाच्या सांकवलत शािीरिक बदलाांमुळे प्रर्ावित होिािे आिखी एक ितधन म्हिजे लैंवगक ितधन. आपि प्रकिि ५ मध्ये अभ्यासल्याप्रमािे मध्य-प्रौढत्िात लैंवगक वक्रयाांची िािांिािता munotes.in
Page 91
उत्ति- प्रौढािस्थेतील
शािीरिक आवि बोधवनक
विकास – २
91 हळूहळू कमी होते. छेद-विर्ागीय (cross-sectional) आवि दीघधकालीन (longitudinal) असे दोन्ही प्रकािचे प्रदत्त असे सुचवितात, की हा कालप्रिाह उत्ति-प्रौढािस्थेत सुरू िाहतो (वलांडाउ आवि इति, २००७). उत्ति-प्रौढत्िातील लैंवगक वक्रयेच्या िािांिाितेत वन:सांशयत: घट होण्याची अनेक काििे आहेत. पुरुषाांमधील टेस्टोस्टेिॉनच्या पातळीत सातत्याने होिािी घट स्पष्टपिे काही र्ूवमका बजािते. िाढत्या ियानुसाि एखाद्याच्या एकूि आिोग्याची वस्थती अवधक मोठी र्ूवमका बजािते. उदाहििाथध, िक्तदाबाििील औषधोपचािामुळे कधीकधी दुष्परििाम म्हिून नपुांसकता (impotence) वनमाधि होते; दीघध िेदनासुद्धा (chronic pain) लैंवगक इच्छा प्रर्ावित करू शकते. जया िृद्धापकाळ हा जीिनाचा आिश्यकरित्या अलैंवगक कालखांड (asexual period) असल्याचे दशधवितात, अशा मान्यप्रवतमाांचादेखील (Stereotypes) काही परििाम होऊ शकतो. िािांिािता कमी होत असूनही, ७०% पेक्षा अवधक प्रौढ िृद्धापकाळात लैंवगकदृष्ट्या सवक्रय िाहिे सुरू ठेितात (वलांडाऊ आवि इति, २००७). वशिाय, लैंवगक उविपनास (sexual stimulation) प्रवतसाद देण्याची शिीिशास्त्रीय क्षमतेत कायधपद्धतींच्या इति पैलूांप्रमािे ियानुसाि घट होताना वदसून येत नाही. वनवितच काही अभ्यास असे सूवचत कितात, की िृद्ध प्रौढ, विशेषत: वस्त्रया, लैंवगकदृष्ट्या अवधक सवक्रय असतात; म्हिजेच, ते तरुि आवि मध्यमियीन प्रौढाांपेक्षा लैंवगक प्रयोगात गुांतण्यास अवधक इच्छुक असल्याचे वदसून येते (पुनाधईन आवि कॅिे, १९९८). ६.२.४ वृद्धत्वाकडे जाण्याचा दृणष्टकोि : मृत्यू अटळ का आहे? (Approaches to aging: Why is death inevitable?) याने काही फिक पडत नाही, की तुम्ही तुमचां जीिन वकती वनिोगी जगत आहात, आपि सिध हे जाितो, की आपि वनवितपिे शािीरिक अधोगती अनुर्ििाि आहोत आवि जीिनाचा अांत होईल. पि का? हे समजून घेण्यासाठी, आपल्याकडे दोन प्रमुख उपगम आहेत, जे आपल्याला साांगतील, की आपि शािीरिक ऱ्हास आवि मृत्यू का अनुर्ितो: अनुिाांवशक प्रवक्रयायोजन वसद्धाांत (genetic programming theories) आवि झीज-आवि-विदािि वसद्धाांत (wear-and-tear theories). ⚫ वाधधक्याचे अिुवाांणशक प्रणियायोजि णसद्धाांत (Genetic programming theories of aging): हा वसद्धाांत असा प्रस्ताि माांडतो, की मानिी पेशींच्या पुनरुत्पादनासाठी आपल्या शिीिाच्या डीएनए जनुकीय सांकेतामध्ये (DNA genetic code) अांगर्ूत कालमयाधदा (built-in time limit) समाविष्ट असते. अनुिाांवशकदृष्ट्या वनधाधरित कालखांडानांति पेशी कधीही विर्ावजत होत नाहीत आवि व्यक्तीचा ऱ्हास होण्यास सुरूिात होते (िॅटन, वक्रस्टनसेन, आवि क्लाकध, २००६). munotes.in
Page 92
विकासात्मक मानसशास्त्र
92 डीएनए, जयामध्ये कोित्याही सजीिाांसाठी अनुिाांवशक सांकेत समाविष्ट असतो, जो कालाांतिाने होिाऱ्या अपायाांचा सांचय कितो. ही सामान्यत: एक समस्या नाही, कािि आपल्या पेशी आपल्या जीिनादिम्यान होिािे अपाय दुरुस्त कितील. खिे ति, काही अपाय वनधोक आहे. मात्र, काही अपाय हे दुरुस्त केले जाऊ शकत नाहीत आवि ते आपल्या डीएनएमध्ये िाहते. शास्त्रज् सहमत आहेत, की हा आघात िृद्धत्िाचा एक आिश्यक पैलू आहे आवि शिीिाची स्ित:ची दुरुस्ती किण्यास असमथधता आहे. जेव्हा ियानुसाि डीएनएला होिाऱ्या अपायाचा सांचय होतो, तेव्हा त्यामुळे पेशींचा ऱ्हास आवि अपकायध होऊ शकते (वजन, २०१०). डीएनएला अपाय कििाऱ्या घटकाांमध्ये अवतनील वकििोत्सगध (ultraviolet radiation), धुम्रपान आवि हायड्रोकाबधन उत्सजधन (hydrocarbon emissions), जसे की िाहन बवह:सिि (vehicle exhaust) आवि कोळसा याांचा समािेश आहे (डोलेमोि, २००६). सकोवशक कालदशी वसद्धाांत (Cellular Clock Theory) असे सूवचत कितो, की जैविक िृद्धत्ि सामान्य पेशी अवनवित काळासाठी विर्ावजत होऊ शकत नाहीत, या िस्तुवस्थतीमुळे होते. हे हेवललक मयाधदा (Hayflick limit) म्हिून ओळखले जाते आवि पिीक्षा नळीद्वािे अभ्यासलेल्या पेशींमध्ये असे आढळले, की त्या विर्ावजत होिे थाांबण्यापूिी सुमािे ४०-६० िेळा विर्ावजत होतात (बाटधलेट, २०१४). पि पेशीतील जीिधतेमागे कोिती यांत्रिा आहे? प्रत्येक गुिसूत्राच्या तांतूच्या शेिटी डीएनएचा एक क्रम असतो, जो कोित्याही विवशष्ट प्रवथनाांसाठी सांकेत कित नसतो, पिांतु उिधरित गुिसूत्राांचे सांिक्षि कितो, जयाला अांतखांड (telomere) म्हितात. अांतखांड प्रत्येक प्रवतकृतीसह (replication) लहान होतो. जि ते खूप लहान झाले ति पेशी दोनपैकी एक गोष्ट करू शकते. हे स्ित:ला बांद करून प्रवतकृती टाळू शकते, जयाला सकोवशक जीिधता (cellular senescence) म्हिून ओळखले जाते. हे मृत्यूद्वािे प्रवतकृती कििे थाांबिू शकते, जयाला स्ि-सांहाि (apoptosis) म्हितात. ⚫ वृद्धत्वाचे झीज-आणि-णवदारि णसद्धाांत (Wear-and-tear theories of aging) झीज-आवि-विदािि वसद्धाांत (wear-and-tear theory) हे सूवचत कितो, की कोित्याही सांगिकाप्रमािे शिीिदेखील हळूहळू क्षीि होत आहे आवि अखेिीस त्याची झीज होत आहे. हा वसद्धाांत इति िोगाांचे, जसे की अस्थी-सांवधिात (osteoarthritis), उत्तम प्रकािे ििधन कितो. साांध्याच्या अनेक िषाांच्या िापिामुळे सांिक्षक उपास्थीचे अस्ति (protective cartilage lining) कमकुित होते, जयामुळे िेदना आवि ताठिपिा येतो. मात्र, झीज-आवि-विदािि वसद्धाांत िृद्धत्िाच्या इति कोित्याही पैलूचे स्पष्टीकिि देत नाही. याव्यवतरिक्त, काही झीज-आवि-विदािि वसद्धाांत साांगतात, की शिीि हे वक्रया वटकिून ठेिण्यासाठी सतत ऊजाध वनमाधि करून उप-उत्पादने तयाि किते. ही उप-उत्पादने विषािी िव्ये आवि दैनांवदन जीिनातील धोके (जसे की वकििोत्सगध - radiation, िासायवनक सांपकध - chemical exposure, अपघात आवि िोग) घेऊन येतात. जेव्हा हे उच्च पातळीिि पोहोचते, तेव्हा ते शिीिाच्या सामान्य कायधपद्धतीस हानी पोहोचिते. अशा प्रकािे, याचा परििाम म्हिजे ऱ्हास आवि मृत्यू असतो. munotes.in
Page 93
उत्ति- प्रौढािस्थेतील
शािीरिक आवि बोधवनक
विकास – २
93 झीज-आवि-विदािि वसद्धाांताची सकोवशक प्रवक्रया (cellular process), जी िृद्धत्िास हातर्ाि लािू शकते, ती मुक्त मूलके (free radicals) हाताळण्याच्या शिीिाच्या क्षमतेशी सांबांवधत आहे (केन्यॉन, २०१०; वलऊ, कॅओ, आवि वफांकेल, २०११; िॅटन, २००६). मुक्त मूलके, जे िेिू वकांिा अिू आहेत, जे अयुवग्मत अवतसूक्ष्म अिू (unpaired electron) धािि कितात, ते शिीिाच्या चयापचयाची (body metabolism) सामान्य उप-उत्पादने आहेत आवि ते उदाहििाथध, अन्न, सूयधप्रकाश, वकििोत्सगध आवि िायू प्रदूषि याांमधील काही विवशष्ट पदाथाांच्या सांपकाधत उद्भिू शकतात. मुक्त मूलके तरुि लोकाांच्या शिीिाच्या तुलनेत िृद्ध लोकाांमध्ये सिाधवधक िािांिािदेखील वनमाधि होतात. याचे कािि सुत्रकविका (mitochondria), अन्नाला उजेमध्ये रूपाांतरित कििािी पेशी-सांिचना - cell structures वहचा ऱ्हास (वनकोल्स आवि मेलोव्ह, २००४). ही मूलके, विशेषत: प्राििायू मुक्त मूलके (oxygen free radicals) नािाचा उपगट हा अनेक सांर्ाव्य हावनकािक िासायवनक प्रवतवक्रयाांमध्ये प्रिेश कितात, परििामी ियानुसाि सांकवलत होिािे न र्रून येिािा सकोवशक अपाय (cellular damage) होतो. उदाहििाथध, मुक्त मूलकाांमुळे घडून येिािे ऑवक्सडीकिि प्रवतवक्रया (oxidation reactions) हे पेशी अस्तिला (cell membranes) अपाय पोहोचिू शकतात, जयामुळे विष आवि तत्सम पदाथध याांपासून पेशीचे सांिक्षि कमी होते. ⚫ आयुमाधि: मला णकती वेळ णमळाला आहे? (Life Expectancy: How Long Have I Got?) आयुमाधन (Life expectancy) हे लोकसांख्येच्या (वकांिा प्रजातीच्या) िषाांच्या सांख्येची सिासिी म्हिून ओळखले जाते. जागवतक आिोग्य सांघटनेच्या (World Health Organization - डब्ल्यूएचओ) (२०१९) मते, २०१९ मध्ये जन्मलेल्याांसाठी जागवतक आयुमाधन (global life expectancy) िय िषे ७२.० इतके आहे, जयात वस्त्रयाांचे आयुमाधन िय िषे ७४.२ पयांत आवि पुरुषाांचे आयुमाधन िय िषे ६९.८ पयांत पोहोचले आहे. जगर्िात मवहला पुरुषाांपेक्षा अवधक काळ जगत असून १९९० पासून ही वलांग-तफाित (gender gap) सािखीच िावहली आहे. साल २००० ते २०१६ दिम्यान जागवतक आयुमाधन ५.५ िषाांनी िाढले. या िाढीसाठी मुलाच्या वनर्ािातील (child survival) सुधाििा आवि एचआयव्हीच्या (HIV) उपचािाांसाठी आवि पुिधव्यापीविषािूजनक-वनिािक (antiretroviral) औषधाांची उपलब्धता हे घटक विचािात घेतले जातात. असे असले तिी, उच्च- उत्पन्न देशाांच्या (८०.० िषे) तुलनेत वनम्न- उत्पन्न देशाांमध्ये (६२.७ िषे) आयुमाधन १८.१ िषाांनी कमी आहे. उच्च-उत्पन्न असलेल्या देशाांमध्ये मृत्यु पाििािे बहुसांख्य लोक िृद्ध आहेत, ति वनम्न-उत्पन्न देशाांमध्ये जिळजिळ तीनपैकी एक मृत्यू हा ५ िषाांखालील ियाच्या मुलाांचा असतो. ⚫ आयुमाधिातील णलांगभेद (Gender Differences in Life Expectancy) जैणवक स्पष्टीकरिे (Biological Explanations): वस्त्रया अवधक काळ का जगतात, यासाठी वलांग गुिसूत्राांमधील जैविक वर्न्नता आवि विवशष्ट जनुक अवर्व्यक्ती munotes.in
Page 94
विकासात्मक मानसशास्त्र
94 आकृवतबांध हे एक स्पष्टीकिि म्हिून वसद्धाांतीकृत केले गेले आहेत (वश्मलेव्स्की, बोिीस्लाव्स्की, आवि त्सेलेक, २०१६). लैंवगक गुिसूत्राांसाठी पुरुष हे विषमयुग्मकी - heterogamous (क्ष-य) असतात, ति वस्त्रया समयुग्मकी - homogamous (क्ष-क्ष) असतात. पुरूष केिळ त्याांच्या माता-व्युत्पन्न क्ष-गुिसूत्र जनुके व्यक्त करू शकतात, ति वस्त्रयाांना "अवधक िाईट" क्ष-गुिसूत्र वनवष्क्रय किताना त्याांच्या माता वकांिा वपता याांकडून "अवधक चाांगले" क्ष-गुिसूत्र वनिडण्यात फायदा होतो. पुरुषाांमधील "अवधक चाांगल्या" जनुकाांसाठी ही वनिड यांत्रिा सांर्ाव्य नाही आवि परििामी स्त्री अनुिाांवशक आवि विकासात्मक स्थैयध अवधक होते. पुरुषाांना विषािूजन्य आवि जीिािूजन्य सांसगाधची लागि होण्याची शक्यता अवधक असते आवि ियानुसाि त्याांची सकोवशक पातळीििील प्रवतकािशक्ती िेगाने कमी होते. जिी वस्त्रया सांवधिाताांर् सांवधिातासािख्या (rheumatoid arthritis) स्ियांप्रवतिवक्षत आवि दाहक विकािाांप्रवत अवधक असुिवक्षत असतात, तिी वस्त्रयाांमध्ये िोगप्रवतकािक शक्तीची उत्तिोत्ति कमकुित होण्याचा िेग मांद असतो (कॅरूसो, ऍकाडी, विरुसो, आवि कँडोि, २०१३; वहिोकािा आवि इति, २०१३). सांप्रेिकाांचे परििाम पाहता, वस्त्रयाांमधील इस्र्ट्ोजेनच्या पातळीचा त्याांच्या हृदयसांबांधी आवि िक्तावर्सिि प्रिालीिि सांिक्षिात्मक परििाम होतो, असे वदसते (वव्हने, बोिॅस, गॅवम्बनी, सास्र्ट्े, आवि पल्लाडो, २००५). इस्र्ट्ोजेनमध्ये ऑवक्सडीकिििोधक (antioxidant) गुिधमधदेखील असतात जे पेशींच्या घटकाांना हानी कििाऱ्या आवि उत्परिितधन घडिून आििाऱ्या आवि िृद्धत्ि प्रवक्रयेस अांशतः जबाबदाि असिाऱ्या मुक्त मुलकाांच्या हावनकािक प्रर्ािाांपासून सांिक्षि कितात. पुरुषाांमध्ये टेस्टोस्टेिॉनची पातळी वस्त्रयाांपेक्षा अवधक असते आवि ती अवधक गांर्ीि हृदयिावहनी (cardiovascular) ि िोगप्रवतकािक विकािाांशी सांबांवधत असते. टेस्टोस्टेिॉनचे प्रमाि पुरुषाांमधील िातधवनक कल, जसे की उांचािलेली आक्रमकता आवि वहांसा, याांसाठीदेखील अांशतः जबाबदाि आहेत (मावटधन, पून, आवि हेगबगध, २०११; बोरिस्लािस्की आवि वश्मलेव्स्की, २०१२). मेंदूचा अग्र-खांड (frontal lobe) हा जोखीमपूिध ितधनाांसाठी आिखी एक जबाबदाि घटक आहे. वनिधय आवि एखाद्या कृतीच्या परििामाांचा विचाि याांचे वनयांत्रि कििािा अग्र-खांड मुलाांमध्ये आवि तरुि पुरुषाांमध्ये हळूहळू विकवसत होते. वनिधयाचा हा अर्ाि जीिनशैलीविषयक वनिधय प्रर्ावित करू शकतो आवि अखेिीस अवधकावधक पुरुष आवि मुले धूम्रपान, अवधक मद्यपान, दुखापत, मद्यपान करून िाहन चालवििे आवि वहांसाचाि याांमुळे मृत्यू पाितात (श्मेिवलांग, २०१६). जीविशैलीचे घटक (Lifestyle Factors): अथाधत, वस्त्रया पुरुषाांपेक्षा अवधक काळ जगतात, यामागील सिध काििे जैविक नसतात. अगोदि ििधन केल्याप्रमािे पुरुषाांच्या ितधिुकीचे आकृवतबांध आवि जीिनशैली पुरुषाांचे आयुमाधन कमी असण्यामध्ये महत्त्िपूिध र्ूवमका बजाितात. याचे एक महत्त्िाचे कािि म्हिजे पुरुष पोलीस, अवग्नशामक दल आवि बाांधकाम याांसह अवधक जोखमीच्या व्यिसायात काम कितात आवि वहांसेच्या दृष्टीने असुिवक्षत असतात. munotes.in
Page 95
उत्ति- प्रौढािस्थेतील
शािीरिक आवि बोधवनक
विकास – २
95 अखेिीस, सामावजक सांिाददेखील महत्त्िपूिध आहे, कािि अवलप्तता आिोग्यासाठी असिािा धोका मानला जातो. िय िषे ५० पेक्षा अवधक असिाऱ्या पुरुषाांपैकी २० टक्के पुरुषाांचा मवहन्यातून एकदा यापेक्षा कमी िेळा त्याांच्या वमत्राांशी सांपकध असतो, त्या तुलनेत केिळ १२ टक्के वस्त्रया क्िवचतच वमत्र-मैवत्रिींना र्ेटतात (स्कॉट, २०१५). सिधसाधाििपिे असे वदसते, की पुरुषाांसाठी असिािे कमी आयुमाधन हे जैविक आवि जीिनशैली या दोन्ही घटकाांमुळे आहे. ६.२.५ वाधधक्य पुढे ढकलिे: शास्त्रज्ाांिा तारुण्याचा झरा सापडेल का? (Postponing aging: Can scientists find the fountain of youth?) सांशोधक तारूण्याचा झऱ्याला िैज्ावनक समतुल्य शोधण्याच्या जिळ आहेत का? अद्याप नाही, पिांतु ते अमानिी प्रजातींमध्ये तसे किण्याच्या अगदी जिळ आहेत. उदाहििाथध, सांशोधकाांनी गोलकृमींचे - nematodes (सूक्ष्मदशीय, पािदशधक कृमी जया सामान्यत: केिळ ९ वदिस जगतात) जीिन ५० वदिसाांपयांत िाढिले आहे – जे ४२० िषाांपयांत मानिी जीिन िाढिण्याशी समतुल्य आहे. सांशोधकाांनी फलमवक्षकाांचे (fruit flies) आयुष्यही दुप्पट केले आहे (वव्हटबॉनध, २००१; वलबटध आवि इति, २००७; ओकोि आवि इति, २००७). आयुष्याची लाांबी िाढिण्यासाठी सिाांत सक्षम मागध पुढीलप्रमािे आहेत: ⚫ अांतखांड उपचारपद्धती (Telomere therapy) अांतखांड (Telomeres) हे गुिसूत्राांच्या टोकाििील लहान क्षेत्रे आहेत, जे प्रत्येक िेळी पेशीचे विर्ाजन होताना लहान होतात आवि शेिटी लोप पाितात आवि ते पेशींची प्रवतकृती कििे थाांबितात. सांशोधक असे सुचवितात, की जि अांतखांडाांची लाांबी िाढिता आली, ति िृद्धत्िाचा िेग मांदािता येईल. आता शास्त्रज् अांतखांडाचे उत्पादन वनयांवत्रत कििाऱ्या जनुकाांििील वनष्कषाांिि काम कित आहेत, एक असे वकण्िक (enzyme) जे अांतखांडाांची लाांबी िाढिते (स्टाईनटध, शाय आवि िाईट, २०००; उक्िीडी, टॅरिन, आवि गुवडसन, २०००; चुांग आवि इति, २००७). ⚫ औषधोपचारपद्धती (Drug therapy) २००९ मध्ये काही शास्त्रज्ाांना असे आढळले, की िॅपामाइवसन हे औषध प्रवथनाांच्या एमटीओआिच्या वक्रयेमध्ये हस्तक्षेप करून उांदिाांचे आयुष्य १४ टक्क्याांनी िाढिू शकते (ब्लॅगोस्क्लोनी आवि इति, २०१०; वस्टप, २०१२; झाांग आवि इति, २०१४). ⚫ दीघाधयुष्य जिुके मुक्त करिे (Unlocking longevity genes) आपल्या शिीिात अशी काही जनुके आहेत जी पयाधिििीय आव्हाने आवि शािीरिक प्रवतकूलता याांचा सामना किण्याची क्षमता वनयांवत्रत कितात. जि ते उपयोगात आिले, ति ती जनुके आयुमाधन िाढिण्याचा मागध प्रदान करू शकतील. वसिट्यूइन्स हे जनुकाांचे एक आशादायक कुटुांब आहे, जे दीघाधयुष्य वनयांवत्रत करू शकते आवि त्याचे समथधन करू शकते (ग्िािेंटे, २००६; वसन्क्लेयि आवि ग्िािेंटे, २००६; ग्लॅट आवि इति, २००७). munotes.in
Page 96
विकासात्मक मानसशास्त्र
96 ⚫ ऑणक्सडीकरिरोधक औषधाांद्वारे मुक्त मूलके कमी करिे (Reducing free radicals through antioxidant drugs) मुक्त मूलके अवस्थि िेिू आहेत, जे सांपूिध शिीिात प्रिास कितात, हे िेिू िृद्धत्िास जबाबदाि असिाऱ्या इति पेशींना अपाय किण्यासाठी ओळखले जातात. ऑवक्सडीकिििोधक औषधाांद्वािे (antioxidant drugs) मुक्त मूलकाांची सांख्या कमी केली जाऊ शकते, जयामुळे िाधधक्याचा िेग मांदाितो. वशिाय, ऑवक्सडीकिििोधक म्हिून कायध कििािे वकण्िकाांची वनवमधती कििािी जनुके मानिी पेशींमध्ये घालिे शक्य होऊ शकते. म्हिूनच, पोषितज् नेहमीच लोकाांना ऑवक्सडीकािक जीिनसत्त्िाांचा समािेश असिाऱ्या आहािाचे अनुसिि किण्याचा सल्ला देतात (वबलोएझ- ऍिॅगॉन आवि टेवसयि, २००३; केडवझओिा-कॉनाधटोव्स्का आवि इति, २००७; हलीम आवि इति, २००८). ⚫ कॅलरी प्रणतबांणधत करिे (Restricting calories) एकदा सांशोधकाांनी उांदिाांिि कमी कॅलिीयुक्त आहाि आवि मुक्त मूलकाांचा सहसांबांधात्मक (correlational) प्रयोग केला, या प्रयोगात उांदिाांना त्याांच्या सामान्य सेिनाच्या ३० ते ५० टक्के कॅलिीयुक्त अत्यांत कमी कॅलिीयुक्त आहाि वदला जातो. त्याांना असे आढळले, की कमी-कॅलिीयुक्त आहाि घेतलेले उांदीि चाांगला आहाि वदलेल्या उांदिाांपेक्षा ३० टक्के अवधक काळ जगतात, जयामुळे त्याांना आिश्यक असलेली सिध जीिनसत्त्िे आवि खवनजे वमळतात. याचे कािि हे, की त्यामुळे कमी मुक्त मूलकाांची वनवमधती होते. व्यक्तींना नेहमीच र्ूक लागण्यास र्ाग न पाडता कॅलिी प्रवतिोधाच्या परििामाांचे अनुकिि कििाऱ्या औषधाांची वनवमधती किण्याचा विश्लेषकाांचा विश्वास आहे (मॅटसन, २००३; इन्ग्राम, यांग आवि मॅटीसन, २००७; कुएव्हो, २००८). ⚫ इलेक्रॉणिक अवयवाांचा उपाय: जीिध अवयवाांची प्रणतस्थापिा करिे (The Bionic solution: replacing worn-out organs) हृदय प्रत्यािोपि (Heart transplants), यकृत प्रत्यािोपि (liver transplants) आवि फुप्फुस प्रत्यािोपि (lung transplants): आपि अशा युगात िाहतो, वजथे नुकसान झालेले वकांिा अस्िस्थ अियिाांचे वनष्कासन आवि त्याांची प्रवतस्थापना अवधक चाांगल्या प्रकािे कायध कििाऱ्या अियिाांनी कििे शक्य होईल. आपली प्रगती तपासा १. जिी आपि जयेष्ठाांची तब्येत खिाब वकांिा आजािी असण्याची अपेक्षा करू शकतो, सुमािे ____ ६५ आवि त्यापेक्षा अवधक ियाच्या लोकाांनी त्याांचे आिोग्य चाांगले, खूप चाांगले वकांिा उत्कृष्ट असल्याचे नोंदिले. अ. वनम्म्या ब. तीन-चतुथाांश क. दोन-तृवतयाांश ड. एक-चतुथाांश. munotes.in
Page 97
उत्ति- प्रौढािस्थेतील
शािीरिक आवि बोधवनक
विकास – २
97 २. मेंदूमध्ये अल्झायमि िोगाशी सांबांवधत खालीलपैकी कोिता शािीरिक बदल नसतो? अ. वहप्पोकॅांपसमध्ये (hippocampus) ऱ्हास वदसून येतो. ब. पूिधखांड (frontal lobe) आवि वद्व-खांड (temporal lobes) याांचा ऱ्हास. क. विवशष्ट चेतापेशी मृत होतात, जयामुळे ऍवसवटलकोलाईन (acetylcholine) सािख्या प्रेषकाची कमतिता वनमाधि होते. ड. मेंदूचा आकाि िाढतो. ३. आवथधक आिोग्य आवि आजािपि याांच्यात एक दृढ सांबांध आहे, जयामध्ये जया व्यक्तींना त्याांच्या नांतिच्या काळात चाांगली आिोग्य सेिा िाखिे पििडते, त्याांची तब्येत चाांगली िाहते. अ. सत्य ब. असत्य ६.३ उत्तर-प्रौढत्वातील बोधणिक णवकास (COGNITIVE DEVELOPMENT IN LATE ADULTHOOD) जिी आपल्या िाढत्या ियानुसाि बोधवनक आवि बौवद्धक विकािाांची शक्यता िाढते, तिी बोधवनक घट (cognitive decline) सिाांसाठी अपरिहायध नाही (कोहेन, २०१२). तरुि िृद्धाांमध्ये (िय ६५ ते ७४) बोधवनक बदल अद्याप बऱ्यापैकी कमी आहेत आवि हे िृद्ध प्रौढ लोक काही परिमािाांिि कमी घट दशधवितात वकांिा अवजबात घट दशधवित नाहीत, उदा., सांख्यात्मक क्षमता (numerical ability). पिांतु, िृद्ध आवि सिाधवधक िृद्ध िेग वकांिा अप्रवशवक्षत कौशल्ये याांचा समािेश असलेल्या कोित्याही परिमािात होिाऱ्या मोठ्या प्रमािातील घटीसह जिळजिळ सिधच बौवद्धक क्षमता परिमािाांिि सिासिी घट दशधवितात (शेई आवि विवलस, २००५). तिीही, बोधवनक आवि बुवद्धमत्तेच्या प्रमावित चाचण्याांििील वनकृष्ट कामवगिीची बिोबिी दििोजच्या कौशल्याांििील अवधक वनकृष्ट कामवगिीबिोबि आिश्यकरित्या होत नाही - आपि चाचिीिि जयाचे मापन करू शकतो, त्यापेक्षा जीिन जगण्यात बिेच काही आहे (स्टुअटध-हॅवमल्टन, २०१२). ६.३.१ अणधक वृद्ध लोकाांमधील बुणद्धमत्ता (Intelligence in older people) काही िैविध्यपूिध ियोगटाांकडे िेळोिेळी लक्ष केंवित कित विकासात्मक मानसशास्त्रज् के. िॉनधि शेई अनुक्रवमक पद्धतींचा िापि कितात, जया अवधक िृद्ध लोकाांमधील बुवद्धमत्तेचा अभ्यास किण्यासाठी छेद-विर्ागीय (cross-sectional) आवि दीघधकालीन (longitudinal) पद्धती एकत्र कितात. िॉवशांग्टनमध्ये, शेई याांनी एक अभ्यास केला, त्याांनी यादृवच्छकपिे (randomly) या अभ्यासासाठी ५०० लोकाांना घेतले आवि सिाांची बोधवनक क्षमतेसाठी चाचिी घेण्यात आली आहे. ियाच्या २० िषाांपासून सुरूिात करून ५ िषाांच्या मध्याांतिाने िाढित नेत ियाच्या ७० िषाांपयांत या व्यक्तींना विविध ियोगटात स्थान होते. सदस्याांची चाचिी घेण्यात आली आवि दि ७ िषाांनी त्याांची चाचिी घेतली गेली आवि दि िषी अवधक व्यक्तींची munotes.in
Page 98
विकासात्मक मानसशास्त्र
98 सूचीमध्ये नोंद केली गेली. या टप्प्यािि, ५००० पेक्षा अवधक सदस्याांची चाचिी घेण्यात आली (शेई, विवलस, आवि पेनाक, २००५). हा अभ्यास आवि अनेक सांशोधनाांनी, अनेक सामान्यीकििाांसाठी जागा वदली आहे (क्रेक आवि सॉल्टहाऊस, १९९९, २००८): ⚫ सुमािे ियाच्या २५ व्या िषी लोक त्याांच्या क्षमताांमध्ये हळूहळू घट होत असलेली अनुर्ितात, ति इति वस्थि जीिन जगतात (आकृती ६.१ पहा). असे पावहले गेले आहे, की ियाशी सांबांवधत बौवध्दक बदलाांचा असा कोिताही वनवित आकृवतबांध नाही. उदाहििाथध, प्रवाही बुणद्धमत्ता - fluid intelligence (निीन समस्या आवि परिवस्थती हाताळण्याची क्षमता) ियानुसाि कमी होत जाते, ति अप्रवाही बुणद्धमत्ता - crystallized intelligence (लोकाांनी प्राप्त केलेला मावहती, कौशल्ये आवि व्यूहतांत्रे याांचा सांचय) अबावधत िाहते आवि काही प्रकििाांमध्ये सुधाििा होते (शेई, १९९३). आकृती ६.१ बौवद्धक कायधपद्धतीतील बदल
डािीकडून उजिीकडे: १. विगमक तावकधकता (Inductive Reasoning), २. अवर्क्षेत्रीय अवर्मुखता (Spatial Orientation), ३. िेदन िेग (Perceptual Speed), ४. सांख्यात्मक क्षमता (Numerical Ability), शावब्दक क्षमता (Verbal Ability), शावब्दक स्मृती (Verbal Memory). {स्रोत : शेई, के. डब्ल्यू. (१९९४). द कोसध ऑफ अडल्ट इांटेलेक्च्युअल डेिलपमेंट, पृ. ३०७}. जिी सांपूिध प्रौढािस्थेत काही बौवद्धक क्षमताांमध्ये घट होत असली, तिीही काही सापेक्षरित्या वस्थि िाहतात.
सरासरी T प्राप्ाांक
वय munotes.in
Page 99
उत्ति- प्रौढािस्थेतील
शािीरिक आवि बोधवनक
विकास – २
99 ⚫ सिासिी ियाच्या ६७ िषाांपयांत सिध क्षमताांमध्ये काही बोधवनक घट आढळते, पिांतु ियाच्या ऐांशीपयांत त्या नगण्य आहेत. खिांच, ियाच्या ८१ व्या िषी चाचिी केलेल्या व्यक्तींपैकी वनम्म्याहून कमी व्यक्ती गेल्या ७ िषाांत विश्वासाहधपिे कमी झाल्याचे वदसून आले. ⚫ येथे खूप उल्लेखनीय व्यक्तीगत वििोधार्ास आहेत. खूप कमी व्यक्तींमध्ये त्याांच्या ियाच्या वतशीत बोधवनक घट वदसू लागते, ति काहींमध्ये त्याांच्या ियाच्या सत्तिीपयांत घट वदसून येत नाही. खिे ति, ियाच्या सत्तिीतील सुमािे एक तृतीयाांश व्यक्ती सिासिी तरुि प्रौढाांपेक्षा अवधक गुि वमळितात. ⚫ साांस्कृवतक आवि पयाधिििीय घटक र्ूवमका बजाितात. अशा लोकाांनी कमी बोधवनक घट अनुर्िली, जयाांना कोिताही दीघधकालीन आजाि नव्हता, सामावजक-आवथधक वस्थती चाांगली होती, बौवद्धकदृष्ट्या उिीपन कििाऱ्या समुदायात त्याांचा सहर्ाग होता, व्यवक्तमत्त्ि शैली अनुकूल होती, आशािादी जोडीदाि होता, इांवियगोचि प्रवक्रयेची (perceptual processing) चाांगली गती होती आवि मध्य-जीिनात वकांिा लहान ियात एखाद्याच्या यशप्राप्तीसह परिपूिधता होती. पयाधिििीय घटक आवि बौवद्धक कौशल्ये याांच्यातील सांबांध असे सूवचत कितात, की अवधक िृद्ध लोक उिीपन (stimulation), सिाि आवि प्रेििा याांसह त्याांची मानवसक क्षमता वटकिून ठेिू शकतात. अशी लिवचकता (plasticity) हे दशधविते, की उत्ति-प्रौढत्िात बौवद्धक क्षमताांमध्ये उद्भििािे बदल वनवित केलेले नसतात. 'त्याचा िापि किा वकांिा तो गमिा' हे ब्रीदिाक्य मानवसक जीिनाला शोर्ून वदसते, कािि मानिी विकासाच्या इति अनेक पैलूांना ते लागू होते. हे सूवचत किते, की अवधक िृद्ध प्रौढाांना मावहतीिि प्रवक्रया किण्याची त्याांची कौशल्ये वटकिून ठेिण्यास मदत किण्यासाठी हस्तक्षेप केला जाऊ शकतो. तथावप, बोधवनक वक्रयाांच्या आकृवतबांधातील बदलाांमुळे बोधवनक क्षमताांचा अिापि आवि परििामी अििृद्धी (atrophy) होऊ शकते (ह्यूजेस, २०१०). ही सांकल्पना "वापरा णकांवा गमवा" या सांकल्पनेत सामािलेली आहे. पुस्तके िाचिे, शब्दकोडे सोडििे आवि परिसांिाद आवि मैवफलींना जािे याांसािख्या वक्रया म्हिजे अशी मानवसक ितधने आहेत, जी शक्यतो अवधक िृद्ध प्रौढाांमध्ये बोधवनक कौशल्ये वटकिून ठेिण्यास मदत कितात. ‘त्याचा िापि किा वकांिा ते गमिा’ हा बोधवनक इष्टतवमकििासाठी (cognitive optimization) आांतिवक्रया प्रारूपाचा एक महत्त्िपूिध घटक आहे, जो यािि जोि देतो, की बौवद्धक आवि सामावजक सहर्ाग हा िय-सांबांवधत बौवद्धक िाढीमध्ये कशी घट वनमाधि कितो (ला रु, २०१०; पाकध आवि िॉयटि-लॉिेन्झ, २००९; स्टाइन-मोिो आवि इति, २००७). ६.३.२ स्मृती : गत आणि वतधमाि गोष्टींचे स्मरि (Memory: Remembrance of things past-and present) ियानुसाि विस्मिि अवधक िािांिाि होत जाते (पॉांड्स, कवमसरिस आवि जोलेस, १९९७). तथावप, हे लक्षात ठेििे महत्िाचे आहे, की अवधक िृद्ध आवि अवधक तरुि प्रौढाांमधील स्मृती प्रवक्रयेस समान मूलर्ूत वनयम लागू होतात असे वदसते. दोन्ही गटाांसाठी, उदाहििाथध, ओळख (recognition) स्मििापेक्षा (recall) सोपी आहे आवि जया विवशष्ट कायाांसाठी गती munotes.in
Page 100
विकासात्मक मानसशास्त्र
100 आिश्यक आहे, ती काये अवधक कठीि असतात. वशिाय, सांच-स्मृती (metamemory) आवि सांच-बोधन (metacognition) कौशल्ये िृद्धापकाळातील स्मृती कायाधसाठी वततकीच महत्त्िाची आहेत, वजतकी ती आयुष्याच्या सुरूिातीच्या काळात असतात (ओवलन आवि झेवलन्स्की, १९९७). अनेक अभ्यास असे दशधवितात, की अवधक िृद्ध प्रौढ स्मृती अचूकतेच्या चाचण्याांिि अगदी तरुि प्रौढाांसािखेच गुि वमळितात, जिी ते सामान्यत: स्मृतीविषयक विवशष्ट काये पूिध किण्यास अवधक िेळ घेतात आवि अवधक चुका कितात (बॅवबलोनी आवि इति, २००४). अवधक िृद्ध प्रौढ अवधक हळूहळू मावहती प्राप्त कितात आवि व्यूहतांत्राांचा अिलांब कििे, असांबद्ध मावहतीस प्रवतबांध कििे आवि दीघधकालीन स्मृतीतून सांबांवधत ज्ान पुनप्राधप्त कििे कठीि िाटू लागते, त्यामुळे स्मृती अपयशाची शक्यता िाढते (ओ'कोनोि आवि कॅप्लान, २००३; पसधड आवि इति,२००२). कायधकािी स्मृतीमध्ये कायध किताना मावहती वटकिून ठेिण्यासाठी घटलेली क्षमता म्हिजे स्मृती-समस्या विशेषत: जवटल अशा विवशष्ट कायाांिि लक्षात येण्यासािख्या असतात. स्मृती िाधधक्य (Memory aging) सांशोधन सामान्यत: स्मृतीच्या दोन प्रकािाांिि लक्ष केंवित किते: सुव्यक्त स्मृती - explicit memory (मावहतीचे सहेतुक आवि जािीिपूिधक स्मिि कििे) जे एका विवशष्ट िेळी वशकले जाते आवि लक्षात ठेिले जाते; आवि अव्यक्त स्मृती - implicit memory (काही पूिीच्या िेळी वशकलेल्या मावहतीची अचेतन आठिि, जसे की काि कशी चालिािी) ियामुळे मोठ्या प्रमािात अप्रर्ावित असतात. सुव्यक्त स्मृतीची पुढे प्रासांणगक स्मृती - episodic memory (विवशष्ट िेळ वकांिा घटना याांतील मावहतीच्या जािीिपूिधक स्मििाशी सांबांवधत सिधसाधािि स्मृती िगध) आवि अथधणवषयक स्मृती - semantic memory (विवशष्ट काळाशी वकांिा घटनेशी सांबांवधत नसलेल्या शब्दाांच्या वकांिा सांकल्पनाांच्या अथाांच्या स्मििाशी सांबांवधत सामान्य स्मृती िगध) अशी विर्ागिी केली जाते. अल्पकालीि स्मृती (Short-term memory) म्हिजे एक वकांिा दोन वमवनटाांच्या आत मावहतीच्या पाच ते नऊ तुकड्याांचे साांकेतन (encoding) आवि पुनप्राधप्ती (retrieval) क्षमता होय. हे स्मृतीसांबांधी ओिखडे काढण्यासाठीचा कागदी गठ्ठा (memory scratch pad) आहे, जे तेव्हा िापिले जाते, जेव्हा कोिी तुम्हाांला दुिध्िनी क्रमाांक साांगत असेल वकांिा तुम्हाांला पत्ता देत असेल. याव्यवतरिक्त, अवधक िृद्ध लोकाांना अपरिवचत िस्तू, जसे की गद्य परिच्छेद, लोकाांची नािे आवि चेहिे आवि औषधाच्या लेबलििील सूचना, याांविषयी तपशील लक्षात ठेििे कठीि जाते, कदावचत यामुळे की निीन मावहती योग्यरित्या ओळखली जात नाही आवि प्रथम सांपकाधत आल्यािि त्यािि प्रवक्रया केली जाते. जिी हे बदल लहान आहेत आवि बहुतेक जयेष्ठ स्िार्ाविकरित्या क्षवतपुती किण्यास वशकतात. स्व-चररत्रात्मक स्मृती : आपल्या जीविातील णदवसाांचे स्मरि करिे (Autobiographical Memory: Reminding the Days of Our Lives) जेव्हा विषय स्ि-चरित्रात्मक स्मृती (autobiographical memory), स्ित:च्या गतकाळातील स्मृती याांविषयी असतो, तेव्हा तरुि लोकाांप्रमािेच अवधक िृद्ध चुका किण्यास अधोमुवखत असतात. उदाहििाथध, स्मििसुद्धा ही पॉलीयािा तत्त्वालाही (Pollyanna Principle) अनुसरून असते, जयात नकािात्मक आठििींपेक्षा चाांगल्या आठििी लक्षात munotes.in
Page 101
उत्ति- प्रौढािस्थेतील
शािीरिक आवि बोधवनक
विकास – २
101 ठेििे अवधक सामान्य आहे. त्याचप्रमािे, लोक आज स्ित:ला जया प्रकािे पाहतात, त्या प्रकािे न शोर्िािे तपशील चुकिताना वदसतात. प्रत्येक व्यक्ती इतिाांपेक्षा आयुष्यातील काही विवशष्ट िेळा चाांगल्या प्रकािे आठिताना वदसते. आकृती ६.२ दशधवित असल्याप्रमािे, ७० िषाांच्या व्यक्ती त्याांच्या ियाच्या विशीत आवि वतशीतील स्ि-चरित्रात्मक मावहती अवधक चाांगल्या प्रकािे आठिताना वदसतात, ति ५० िषाांच्या व्यक्तींना त्याांच्या वकशोिियातील आवि विशीतील अवधक आठििी असण्याची शक्यता असते. अवलकडच्या दशकाांपेक्षा अगोदिच्या िषाांमध्ये दोन्ही प्रकििाांमध्ये स्मिि अवधक अर्ेद्य असते, पिांतु अलीकडील घटनाांइतके पूिध नाही (फ्रॉमहोल्ट आवि लासधन, १९९१; रुवबन, २०००). आकृती ६.२ गतकाळातील गोष्टींचे स्मिि
(आकृती ६.२ चा स्रोत : रुवबन, १९८६). सत्ति िषीय व्यक्तींचे त्याांच्या ियाच्या विशी आवि वतशीतील सिोत्तम तपशीलाांचे स्मिि आवि ५० िषीय व्यक्तींचे त्याांच्या वकशोिियातील आवि ियाच्या विशीतील आठििींचे स्मिि, याांसह स्ि-चरित्रात्मक आठििींचे स्मिि ियानुसाि बदलत असते. दोन्ही ियोगटातील लोक अवधक अलीकडील आठििी देखील सिाधत चाांगल्या प्रकािे आठितात. वाधधक्यातील स्मृती-बदलाांचे स्पष्टीकरि देिे (Explaining Memory Changes in Old Age) अवधक िृद्ध व्यक्तींमधील स्मृतीतील वर्न्नतेचे स्पष्टीकिि तीन मुख्य िगाांिि अिलांबून असते: पयाधिििीय काििे, मावहती प्रवक्रयेतील कमतिता आवि जैविक घटक. ⚫ पयाधवरिीय घटक (Environmental factors): बऱ्याच िृद्ध लोकाांमध्ये सामाईक असिाऱ्या काही पयाधिििीय घटकाांमुळे स्मृतीमध्ये घट होऊ शकते. उदाहििाथध, िृद्ध
स्मृती सांख्या अधिक वयाच्या सत्तरीतील पुनसंचय
वयाच्या पन्नाशीतील पुनसंचय
जीवनातील आठवलेले कालखांड ककशोर munotes.in
Page 102
विकासात्मक मानसशास्त्र
102 लोक िािांिाि वनदेवशत औषधोपचाि (prescription medications) घेतात, जयामुळे स्मृतीमध्ये वबघाड वनमाधि होतो आवि यामुळे त्याांच्या ियाशी सांबांवधत विवशष्ट कायाांपेक्षा त्याांच्या स्मृतीसांबांधी विवशष्ट कायाांििील त्याांचे उत्पादन कमी होऊ शकते. मात्र, असे सेिावनिृत्त लोक, जे नोकिीसांबांवधत आव्हानाांचा सामना कित नाहीत, ते स्मृतीचा कमी िापि करू शकतात. म्हिूनच मावहती लक्षात ठेिण्याची त्याांची क्षमता पूिीपेक्षा अवधक कमकुित असू शकते आवि त्याांच्यापेक्षा कमी ियाच्या लोकाांपेक्षा प्रायोवगक चाचिी परिवस्थतीत सिोत्तम कामवगिी किण्यास ते कमी प्रेरित असू शकतात. ⚫ माणहतीवर प्रणियेतील कमतरता (Information processing deficits): स्मृतीतील घट ही मावहतीिि प्रवक्रया किण्याच्या क्षमतेतील बदलाांशीदेखील वनगवडत असू शकते. यामुळे समस्या वनिाकििात अडथळा आििािे असांबद्ध ज्ान आवि विचाि दडपण्याची क्षमता कमकुित होऊ शकते आवि मावहती प्रवक्रयेच्या िेगात घट होऊ शकते (बॅशोि, रिडरिनखोफ, आवि व्हॅन डेि मोलेन, १९९८; सॉल्टहाउस, अॅटवकनसन, आवि बेरिश, २००३). मावहतीच्या प्रवक्रयेची एक धाििा असे सूवचत किते, की अवधक िृद्ध प्रौढ व्यक्ती निीन घटकाांिि लक्ष केंवित किण्याची क्षमता गमाितात आवि सांबांवधत उिीपकाकडे लक्ष देण्यास आवि स्मृतीतील मावहतीचा सांचय कििे यात अडचि वनमाधि कितात. या मावहती प्रवक्रयेतील कमतिता उपगमाांतगधत जयाला व्यापक सांशोधन आधाि आहे, जे सूवचत कितात, की अवधक िृद्ध लोक स्मृतीतील मावहतीचे स्मिि किण्यासाठी अवधक कमी प्रर्ािी पद्धती िापितात. यामुळे लक्षात ठेिण्याच्या क्षमतेत घट होते (कॅस्टेल आवि क्रेक, २००३; ल्युओ आवि क्रेक, २००८, २००९). ⚫ जैणवक घटक (Biological factors): प्रमुख पद्धतींमधील अखेिची पद्धत जैविक घटकाांिि लक्ष केंवित किते. या मतानुसाि, स्मृतीतील बदल हे मेंदू आवि शिीि याांच्या अिनतीमुळे होत असतात. उदाहििाथध, प्रासांवगक स्मृतीमध्ये घट ही मेंदूचा अग्रखांड कमकुित झाल्यामुळे वकांिा इस्र्ट्ोजेनमध्ये घट झाल्यामुळे असू शकते. अनेक प्रयोग स्मृतीसाठी महत्त्िपूिध असिाऱ्या वहप्पोकॅांपस पेशींचा (hippocampus cells) अर्ािसुद्धा दशधवितात. तथावप, काही स्मृती-विकाि (memory disorders) मुलाशी असिाऱ्या जैविक वबघाडाचे कोितेही सांकेत न देता उद्भितात (एबिवलांग आवि इति, २००४; लाय आवि इति, २००४; बडध आवि बगेस, २००८; स्टीव्हन्स आवि इति, २००८). ६.३.३ णशकण्यास कधीही उशीर होत िसतो (Never too late to learn) एल्डिहोस्टेलने याांनी आयोवजत केलेल्या हजािो िगाांमध्ये दििषी २,५०,००० हून अवधक लोक सहर्ागी होतात, जो जयेष्ठ लोकाांसाठी घेतला जािािा उत्ति-प्रौढ वशक्षिासाठी घेतला जािािा सिाांत मोठा कायधक्रम आहे. जगर्िातील आिािाांमध्ये प्रवतरुवपत केली गेलेली एल्डिहोस्टेल चळिळ (Elderhostel movement) ही या गोष्टीचा आिखी एक पुिािा आहे, की बौवद्धक िाढ आवि बदल लोकाांच्या सांपूिध आयुष्यात सुरू िाहतात. जसे आपि अगोदि munotes.in
Page 103
उत्ति- प्रौढािस्थेतील
शािीरिक आवि बोधवनक
विकास – २
103 दशधविले आहे, की बोधवनक कौशल्याांचा सिाि कििे हे अवधक िृद्ध प्रौढाांना त्याांची मानवसक कायधपद्धती वटकिून ठेिण्यास मदत किेल (सॅक, १९९९; वसम्सन, विल्सन, आवि हालो-िोसेनर्ट्ॉब, २००६). एल्डिहोस्टेलकडून वशकििी सिाांनाच पििडत नसली, तिी मोफत वशकििी प्रदान करून अनेक सािधजवनक महाविद्यालये जयेष्ठ नागरिकाांना िगाांत सहर्ागी होण्यास पििानगी देतात. याव्यवतरिक्त, काही सेिावनिृत्त समुदाय हे वमवशगन विद्यापीठ आवि पेन िाजय विद्यापीठ याांसािख्या महाविद्यालयीन आिािामध्ये वकांिा त्याांच्या जिळपास आहेत (पॉिेल, २००४). काही जयेष्ठ लोक त्याांच्या बौवद्धक क्षमतेिि प्रश्नवचन्ह उपवस्थत कितात आवि अशा प्रकािे तरुि विद्यार्थयाांसह दैनांवदन िगाधत सहर्ागी होण्यास नकाि देतात, त्याांची र्ीती मोठ्या प्रमािात वनिाधाि असते. अवधक िृद्ध प्रौढाांना वशस्तबद्ध महाविद्यालयीन िगाांत त्याांची वस्थती वटकिून ठेिण्यात अजूनही फािशी अडचि नाही. याव्यवतरिक्त, िृद्ध लोकाांचा त्याांच्या िैविध्यपूिध आवि अथधपूिध जीिनातील अनुर्िाांसह समािेश हा सामान्यत: प्राध्यापक आवि इति विद्यार्थयाांद्वािे एक महत्त्िपूिध शैक्षविक फायदा मानला जातो (वसम्पसन आवि इति, २००६). उत्तर-प्रौढावस्थेतील तांत्रज्ाि आणि अध्ययि (Technology and Learning in Late Adulthood) तांत्रज्ानाचा िापि हा सिाधवधक मोठ्या वपढीवनहाय विर्ागाांपैकी एक आहे. िय िषे ६५ आवि त्याहून अवधक ियाच्या व्यक्ती तरुि लोकाांपेक्षा तांत्रज्ानाचा िापि किण्याची शक्यता खूपच कमी असते (आकृती ६.३ पहा). आकृती ६.३ तांत्रज्ानाचा िापि आवि िय
(आकृती ६.३ चा स्रोत: शानेस आवि बूट, २००९, आकृती १अ) ियाने लहान असलेल्या व्यक्तींपेक्षा ियस्कि व्यक्ती आांतिजालाचा (Internet) िापि किण्याची शक्यता कमी असते. जयेष्ठ तांत्रज्ानाचा िापि किण्याची शक्यता कमी कशी आहे?
आांतरजालाचा (Internet) वापरकर्तयांची शेकडेवारी
वयोगट munotes.in
Page 104
विकासात्मक मानसशास्त्र
104 याचे एक स्पष्टीकिि असे आहे, की त्याांना कमी स्िािस्य आवि प्रेििा असते, जयाचे कािि अांशतः हे आहे, की ते काम किण्याची शक्यता कमी आहे आवि म्हिूनच निीन तांत्रज्ान कौशल्ये वशकण्यास कमी इच्छुक आहेत. तिीही बोधवनक स्िरुपातदेखील आिखी एक अडथळा आहे. उदाहििाथध, प्रिाही बुवद्धमत्ता (निीन समस्या आवि परिवस्थतींचा सामना किण्याची क्षमता) ियाशी सांबांवधत काही घट दशधिते, यामुळे तांत्रज्ान वशकण्याच्या क्षमतेिि परििाम होऊ शकतो (ओनबाय आवि इति, २००८; शानेस आवि बूट, २००९). याचा अथध असा नाही, की उत्ति-प्रौढत्िातील लोक तांत्रज्ानाचा िापि कििे वशकू शकत नाहीत. प्रत्यक्षात अवधकावधक लोक इ-टपाल (email) आवि फेसबुकसािख्या सामावजक आांतिजाल-सांपकध सांकेतस्थळाांचा (social networking sites) िापि कितात. तांत्रज्ानाचा िापि सामान्य समाजात कधी नाही तो अवधक सामान्य होत असल्याने तरुि आवि अवधक िृद्ध प्रौढाांमधील तांत्रज्ानाच्या अिलांबातील असमानता कमी होण्याची शक्यता आहे (ली आवि झाजा, २००९). आपली प्रगती तपासा १. जेव्हा स्ि-चरित्रात्मक आठििींचा (autobiographical memories) विचाि केला जातो, तेव्हा तरुि व्यक्तींप्रमािे िृद्ध व्यक्तीदेखील __ याचे पालन कितात, जयामध्ये ते सुखद स्मृतींचे स्मिि किण्याची शक्यता अवधक असते. अ. सुप्रकटता प्रर्ाि (saliency effect) ब. पयाधिििीय प्रर्ाि (environmental effect) क. पॉलीयाना तत्त्ि (Pollyanna principle) ड. सकािात्मक प्रर्ाि (positive effect) २. स्मृती बदलाांच्या स्पष्टीकििाांचे उविष्ट हे तीन प्रमुख िगाांिि लक्ष केंवित कििे हे आहे: पयाधिििीय घटक, जैविक घटक आवि ______. अ. सामावजक आधाि ब. जीिनातील बदल क. मावहतीििील प्रवक्रयेतील कमतिता ड. िैयवक्तक प्रर्ाि ३. स्मृती-समस्या आवि मानवसक क्षमता असूनही अवधक िृद्ध प्रौढाांना महाविद्यालयीन िगाांमध्ये आपले स्थान वटकिून ठेिण्यात कोितीही अडचि येत नाही.
सत्य
असत्य munotes.in
Page 105
उत्ति- प्रौढािस्थेतील
शािीरिक आवि बोधवनक
विकास – २
105 ६.४ साराांश काही लोक वनिोगी असले, तिी िृद्धापकाळात काही गांर्ीि आजािाांचे प्रमाि िाढते आवि त्याांतून बिे होण्याची शक्यता कमी होते. बहुतेक जयेष्ठ लोक वकमान एका दीघधकालीन आजािाने ग्रस्त असतात. िृद्धापकाळातील मृत्यूचे मुख्य काििे, म्हिजे हृदयविकाि, ककधिोग आवि आघात. िृद्ध लोक मानवसक वस्थती, जसे की विशेषत: नैिाश्य, मेंदूचे विकाि आवि अल्झायमि िोग याांप्रवत अवधक असुिवक्षत असतात. िृद्धापकाळात, मानवसक आवि जीिनशैली घटक आिोग्य प्रर्ावित करू शकतात. आिोग्यदायी आहाि, व्यायाम आवि जोवखमपूिध घटक, जसे की धूम्रपान, टाळिे - या गोष्टींप्रमािेच स्ित:च्या जीिनािि आवि पयाधिििािि वनयांत्रि असण्याची जािीि फायदेशीि दूिगामी परििाम घडिून आिू शकते. शािीरिक आवि मानवसक आिोग्य दोन्ही प्रबळ असल्यामुळे लैंवगक वक्रयेतील काही वनवित सुधाििेसहीत िृद्धापकाळात लैंवगकता वटकून िाहते,. मृत्यूची अपरिहायधता वनविधिाद पि जबाबदाि धिता न येण्यासािखी आहे. अनुिाांवशक अवर्सांधान (genetic conditioning) वसद्धाांत असे म्हितात, की शिीिाची जीिनािि समग्र कालमयाधदा आहे, ति झीज-आवि-विदािि (wear-and-tear) वसद्धाांत सूवचत कितात, की शिीि फक्त जीिध होते. अनेक दशकाांपासून आयुमाधन िगध, िय आवि िाांवशक विषमतेसह हळूहळू िाढत गेले आहे. ताांवत्रक प्रगती, जसे की अांतखांड उपचािपद्धती (telomere therapy), मुक्त मूलकाांना (free radicals) दडपण्यासाठी ऑवक्सडीकििवििोधी औषधाांचा िापि (antioxidant drugs), कमी कॅलिीयुक्त आहािाांचा विकास आवि अियिाचे प्रवतयोजन (replacement of organs) याांमुळे आयुमाधन आिखी िाढू शकते. विकासात्मक मानसशास्त्रज् के. िॉनधि शेई याांनी केलेल्या दीघधकालीन सांशोधनानुसाि, िृद्धापकाळात विश्लेषिात्मक क्षमतेत हळूहळू घट होत िाहते, पिांतु वर्न्न कौशल्ये िेगिेगळ्या मागाांनी स्थानाांतरित होत िाहतात. प्रवशक्षि, उिीपन, सिाि आवि प्रेििा िृद्ध लोकाांना मानवसक क्षमता वटकिून ठेिण्यास मदत किेल. उत्ति-प्रौढािस्थेदिम्यान स्मृती व्यय (memory loss) सामान्य नसतो, पिांतु स्मृतीच्या काही विवशष्ट प्रकािाांपुिते मयाधवदत असतो. जिी मोठ्या प्रमािात अप्रर्ावित असिाऱ्या या अथधसांबांधी (semantic) आवि अव्यक्त (implicit) स्मृती आहेत, प्रर्ावित झालेल्या अनेक गोष्टी या प्रासांवगक स्मृती (episodic memories) आहेत. ियाच्या ७० व्या िषाांपयांत अल्पकालीन स्मृतीमध्ये (Short-term memory) हळूहळू घट होते, नांति वतचा त्िरित ऱ्हास होतो. स्मृतीतील बदलाांची स्पष्टीकििे पयाधिििीय काििे, मावहतीच्या प्रवक्रयेतील कमतिता आवि जैविक घटक याांिि लक्ष केंवित करू शकतात. कोिता उपाय सिाांत विश्वासाहध आहे, हे पूिधपिे स्थावपत झालेले नाही. महाविद्यालयीन आवि इति िगाधतील अवधक िृद्ध लोक प्रशांसा कितील आवि सवक्रयपिे सहर्ागी होतील आवि तरुि विद्यार्थयाांसह िगाांतील त्याांचा सहर्ाग एक िेगळा आवि munotes.in
Page 106
विकासात्मक मानसशास्त्र
106 स्िागताहध दृष्टीकोनात र्ि टाकेल. अवधक िृद्ध विद्याथी त्याांचे दृष्टीकोन आवि प्रगत अध्ययन िगाधत आिून महाविद्यालयीन अभ्यासक्रमाांची सांख्या मोठ्या प्रमािात िाढिू शकतात. ६.५ प्रश्न १. अवधक िृद्ध व्यक्तींमधील आिोग्यविषयक समस्याांिि सविस्ति चचाध किा. २. िृद्धत्ि आवि आजािपि याांच्यातील सांबांध स्पष्ट किा. योग्य उदाहििाांसह आपले उत्ति वलहा. ३. अ. लैंवगकतेिि सविस्ति टीप वलहा. ब. मृत्यू अटळ का आहे? तपशीलिाि ििधन किा. ४. िाधधक्यातील स्मृती बदलाांचे तपशीलिाि ििधन किा. ५. लघु टीपा वलहा: अ. अांतखांड उपचािपद्धती (Telomere therapy) ब. स्ि-चरित्रात्मक स्मृती (Autobiographical Memory) क. सुव्यक्त स्मृती (Explicit memory) ड. प्रिाही आवि अप्रिाही बुवद्धमत्ता (fluid and crystalized intelligence) इ. उत्ति-प्रौढत्िातील अध्ययन ६.६ सांदभध Feldman, R. S. & Babu, N. (2018). Development across the LifeSpan. (8thEd). India: Pearson India Education services Pvt. Ltd munotes.in
Page 107
107 ७ उत्तर-प्रौढावस्थेतील सामाजिक आजि व्यजिमत्व जवकास-१ घटक रचना ७.० उद्दिष्ट्ये ७.१ उत्तर-प्रौढत्वातील व्यद्दिमत्त्व द्दवकासाचा पररचय ७.२ वय आद्दि त्याचा संसाधने, अद्दधकार आद्दि द्दवशेषाद्दधकार यांच्या द्दवतरिाशी संबंध ७.३ वय आद्दि सुजािता ७.४ यशस्वी वृद्धत्व: वृद्धत्वाचे द्दसद्धांत ७.५ उत्तर-प्रौढत्वातील दैनंद्ददन जीवन- वृद्ध लोक राहात असलेली पररद्दस्िती आद्दि त्यांना येिाऱ्या समस्या ७.६ आद्दििक सुरक्षा आद्दि वृद्धापकाळ ७.७ सारांश ७.८ प्रश्न ७.९ संदर्ि ७.० उजिष्ट्ये हे प्रकरि वाचल्यानंतर आपि हे समजून घेण्यास सक्षम असाल: १. वृद्धत्वात व्यद्दिमत्त्व कसे द्दवकद्दसत होते? २. वृद्धत्वामध्ये संसाधने आद्दि अद्दधकार यांच्या द्दवतरिात कसा फरक होत जातो? ३. वृद्धत्वात सुजािता कशी द्दवकद्दसत होते? ४. द्दवद्दर्न्न द्दसद्धांत वृद्धत्व कसे स्पष्ट करतात? ५. वृद्ध लोक कोित्या अडचिींचा सामना करतात आद्दि वृद्धत्वात आद्दििक व्यवस्िेची काय र्ूद्दमका असते? ७.१ उत्तर-प्रौढत्वातील व्यजिमत्त्व जवकासाचा पररचय (INTRODUCTION OF PERSONALITY DEVELOPMENT IN LATE ADULTHOOD) श्रीमती नमिदा, वय वषे ७९, वयाच्या २० व्या वषी त्या जशा खूप चैतन्यशील आद्दि उत्साही होत्या, तशाच त्या आजही आहेत, असे काही जे सविच वृद्ध लोक करू शकत नाहीत. त्या munotes.in
Page 108
द्दवकासात्मक मानसशास्त्र
108 योगा करतात, जुन्या द्दमत्र-मैद्दत्रिींना संदेश द्दलद्दहतात आद्दि नातवंडांनाही त्यांच्या दैनंद्ददन कामात मदत करतात. वर स्पष्ट केलेल्या श्रीमती नमिदा यांच्या प्रकरि अध्ययनावर (case study) आधारे आपि हे समजू शकतो, की ‘व्यद्दिमत्व द्दवकास’ (personality development) हे जीवनमान द्दवकासात्मक मानसशास्त्रज्ांद्वारे (life span developmental psychologists) संशोधन करण्याचे क्षेत्र आहे. ⚫ उत्तर-प्रौढावस्थेतील व्यजिमत्त्वातील सातत्य आजि बदल (Continuity and Change in Personality during late adulthood): वृद्धापकाळात व्यद्दिमत्त्वाच्या कोित्या पैलूत सातत्य असते आद्दि कोिते पैलू सतत बदलत असतात - या प्रश्नावर मानसशास्त्रज्ांनी वारंवार संशोधन केलेले आहे. प्रौढत्वाच्या उत्तराधाित व्यद्दिमत्त्वाचे काही पैलू खूप द्दस्िर असतात. उदाहरिािि, कॉस्टा आद्दि मॅक्राए यांनी व्यद्दिमत्त्वाचे पाच मूलर्ूत घटक सांद्दगतले आद्दि त्यांना “महत-पाच” गुिधमि (“Big Five" traits) म्हिून संबोधले, ते पुढीलप्रमािे: चेतापदद्दशता (neuroticism), बद्दहमुिखता (extroversion), अनुर्वाप्रद्दत औदायि (openness to experience), सहमतता (agreeableness), आद्दि सद्सदद्दववेकता (conscientiousness). ज्या व्यिी वयाच्या २० वषाांपयांत शांत स्वर्ावाच्या असतात, त्या वयाच्या ७५ व्या वषीदेखील शांत असतात. ज्या व्यिींचा जीवनाच्या पूवािधाित सकारात्मक स्व-आदर (positive self-esteem) असतो, ते उत्तर-प्रौढत्वातदेखील स्वतःकडे सकारात्मकतेने पाहतात. संशोधनात असे आढळून आले, की व्यद्दिमत्त्वाचे गुिधमि आजीवन द्दस्िर राहतात. वृद्धत्वातदेखील (old age) व्यद्दिमत्त्व द्दवकास मूलर्ूतपिे सुरु असल्याचे द्ददसते. मूलर्ूत व्यद्दिमत्त्व गुिवैद्दशष्ट्यांमध्ये (personality traits) ही सामान्य द्दस्िरता असूनही व्यद्दिमत्त्वाच्या काही पैलूंमध्ये अजूनही बदल आहेत. व्यिीच्या सामाद्दजक वातावरिातील बदलांमुळे व्यद्दिमत्त्वात बदल घडतात. वयाच्या ८० व्या वषी व्यिीसाठी महत्त्वाच्या असिाऱ्या गोष्टी वयाच्या ४० व्या वषी महत्वाच्या असिाऱ्या गोष्टींइतक्याच सारख्या नसतात. काही द्दसद्धांतकारांनी व्यद्दिमत्त्व द्दवकासाच्या काही पैलूंचे स्वरूप कसे अखंड असते, यावर चचाि केली आहे. मानसशास्त्रज्ांनी उत्तर-प्रौढत्वात येिाऱ्या नवीन आव्हानांचा पररिाम म्हिून व्यद्दिमत्वात होिाऱ्या बदलांचा अभ्यास केला आहे. या द्दवर्ागात, वृद्धापकाळात बदलत्या व्यद्दिमत्त्व गुिवैद्दशष्ट्यांच्या क्षेत्रातील एररक्सन, पेक, लेद्दव्हन्सन आद्दि नॉयगाटेन यांच्या कायािची चचाि करू. अ. अहंचे संघटन जवरुद्ध औदाजसन्य- एररकसनच्या मनोसामाजिक जवकासातील अंजतम अवस्था (Ego Integrity Versus Despair: Erikson's Final Stage): एररक एररक्सन यांच्या मते, वृद्ध व्यिी munotes.in
Page 109
उत्तर-प्रौढावस्िेतील
सामाद्दजक आद्दि व्यद्दिमत्व
द्दवकास-१
109 एररक्सन यांनी मांडलेल्या मनोसामाद्दजक द्दवकासाच्या (psychosocial development) शेवटच्या अवस्िेकडे वाटचाल करते. एररक्सन यांनी जीवनाच्या मनोसामाद्दजक द्दवकासाच्या आठ अवस्िांमधील शेवटच्या अवस्िेला “अहं-संघटन द्दवरुद्ध औदाद्दसन्य” (“ego-integrity-versus-despair”) अवस्िा असे संबोधले. या अवस्िेतील व्यिी त्यांच्या जीवनाचे पुनलिक्षी (retrospectively) मूल्यमापन करतात. ते त्यांच्या जीवनाद्दवषयी द्दचंतन करतात आद्दि त्यांनी त्यांचे ध्येय गाठले आहे की नाही, याचा शोध घेतात. ते त्यांचे जीवन समाधानकारकररत्या जगले आहेत का, याचाही द्दवचार ते करतात. जे लोक हा टप्पा यशस्वीपिे पार पाडताना जी समाधानाची आद्दि यशाची जािीव अनुर्वतात, त्याला एररक्सनने "समग्रता" ("integrity") संबोधले आहे. काही व्यिी स्वत:च्या जीवनाकडे मागे वळून पाहतात, तेव्हा त्यांना वाटते, की त्यांनी महत्त्वाच्या घटना गमावल्या आहेत व त्यांना हवे ते प्राप्त झाले नाही. अशा व्यिी त्या आयुष्यात जे करू शकल्या नाहीत द्दकंवा त्यांनी त्यांच्या आयुष्यात काय केले याबिल दुःख आद्दि राग अनुर्वू शकतात. याला एररक्सन यांनी ‘औदाद्दसन्य’ (‘despair’) असे संबोधले आहे. ब. पेक यांची जवकासात्मक काये (Peck’s Developmental Tasks): एररक्सन यांचा दृद्दष्टकोन उत्तर-प्रौढत्वाच्या व्यापक शक्यतांबिल स्पष्टीकरि देतो. इतर द्दसद्धांतकार जीवनाच्या अंद्दतम टप्प्यात काय घडते, याबिल िोडे वेगळे मत व्यि करतात. उदाहरिािि, रॉबटि पेक (१९६८) यांनी द्दनदशिनास आिून द्ददले, की उत्तर-प्रौढत्वात व्यद्दिमत्व द्दवकासामध्ये तीन प्रमुख द्दवकासात्मक काये समाद्दवष्ट असतात. पेक यांच्या मते, प्रौढत्व हे उत्तर-प्रौढत्वात द्दवद्दवध बदल घेऊन येते. पद्दहले कायि म्हिजे, वृद्ध लोकांनी नोकरी द्दकंवा व्यवसायाव्य यांव्यद्दतररि त्यांचे जीवन पररर्ाद्दषत केले पाद्दहजे. या अवस्िेला “स्व”ची पुनपिररर्ाषा द्दवरुद्ध कायि-र्ूद्दमकेतील पूविव्यस्तता” (Redefinition Of Self Versus Preoccupation With Work Role) असे संबोधले आहे. जेव्हा लोक काम करिे िांबवतात, तेव्हा या बदलाबरोबर समायोजन करिे कठीि होऊ शकते, जे त्यांच्या स्वतःकडे पाहण्याच्या पद्धतीला प्रर्ाद्दवत करू शकते. पेक यांनी असा सल्ला द्ददला, की लोकांनी स्वतःला कामगार म्हिून अद्दधक मूल्य देऊ नये. त्यांनी अशा पैलूंवर लक्ष केंद्दित करायला हवे, ज्यांमध्ये कायि-र्ूद्दमकांचा समावेश नाही. उदाहरिािि, आजोबा द्दकंवा छायाद्दचत्रकार असिे. उत्तर-प्रौढत्वातील दुसरे महत्त्वाचे कायि, म्हिजे “शरीर परात्परता द्दवरुद्ध शरीर पूविमग्नता” (Body Transcendence Versus Body Preoccupation). वृद्ध लोकांची शारीररक क्षमतेत खरोखरच घट होऊ शकते. म्हिून वृद्ध लोकांनी या शारीररक बदलांचा सामना करण्यास आद्दि ते स्वीकारण्यास द्दशकले पाद्दहजे. जर ते तसे करू शकत नसतील, ते त्यांच्या शारीररक क्षमतेच्या ऱ्हासाने कमी झाल्याने एखादी कृती करिे शक्य नसेल, तर त्या द्दवचारांनी त्यांचे मन व्यापून जाते. munotes.in
Page 110
द्दवकासात्मक मानसशास्त्र
110 वृद्ध लोक सामोरे जात असलेले द्दतसरे द्दवकासात्मक कायि म्हिजे अहं-परात्परता द्दवरुद्ध अहं- पूविमग्नता (Ego Transcendence Versus Ego Preoccupation). येिे, वृद्ध लोकांनी आपल्या नश्वरतेचा - म्हिजेच मृत्यूचा पूििपिे स्वीकार केला पाद्दहजे. त्यांना या गोष्टीची जािीव असायला हवी, की मृत्यू अटळ आहे आद्दि फार दूर नाही, परंतु त्यांनी समाजासाठी योगदान द्ददले आहे. उदाहरिािि, अपत्यांची काळजी घेिे द्दकंवा सामाद्दजक उपक्रम. जर त्यांना असे आढळले, की त्यांनी समाजासाठी उत्तम प्रकारे योगदान द्ददले आहे, तर ते अहं-परात्परतेचा (Ego Transcendence) अनुर्वतील. जर तसे नसेल, तर त्यांचे जीवन समाजात मौल्यवान होते की नाही, या प्रश्नाने ते पूविमग्न होऊ शकतात. क. लेजव्हन्सन यांच्या जसद्धांतातील िीवनचक्र अखेरचा ऋतू - आयुष्याची संध्याकाळ (Levinson's Final Season: The Winter Of Life): डॅद्दनयल लेद्दव्हन्सन यांच्या प्रौढ द्दवकासाच्या द्दसद्धांतानुसार (Theory of Adult Development), संक्रमिाच्या प्रद्दक्रयेतून मागिक्रमि केल्यानंतर व्यिी उत्तर-प्रौढत्वात प्रवेश करते. हा द्दसद्धांत वृद्धत्वाच्या समस्यांवर लक्ष केंद्दित करण्याऐवजी व्यिी वृद्ध होत असताना उद्भविाऱ्या र्ावद्दनक, सामाद्दजक आद्दि वतििुकीतील बदलांमध्ये समाद्दवष्ट असिाऱ्या द्दवद्दवध प्रद्दक्रया स्पष्ट करण्याचा प्रयत्न करतो. लेद्दव्हन्सन यांचा द्दसद्धांत हा उत्तर-वृद्धापकाळातील व्यद्दिमत्व बदलण्याच्या प्रद्दक्रयेवर केंद्दित आहे. त्यांच्या मते, वृद्ध लोक वयाच्या साधारि ६०-६५ व्या वषी एक संक्रमिाचा टप्पा अनुर्वतात. या टप्प्यावर ते स्वतःला “वृद्ध” म्हिून पाहतात. कालांतराने, वृद्ध लोकांना हे समजते, की ते आता जीवनाच्या मध्यर्ागी नाहीत, तर जीवनाचा खेळ आता ते अंशा-अंशांत खेळत आहेत. बळ, आदर आद्दि अद्दधकार गमावल्यामुळे काही वृद्ध लोकांना जुळवून घेिे कठीि जाते. सकारात्मक दृष्ट्या, वृद्ध लोक तरुिांसाठी तज् म्हिून काम करू शकतात. वृद्ध लोकांकडे ‘आदरिीय ज्येष्ठ’ (‘venerated elders’) म्हिून पाद्दहले जाऊ शकते, ज्यांचे मागिदशिन उपयुि मानले जाते. वृद्धत्व लोकांना आनंद आद्दि सुख प्राप्त करण्यासाठी गोष्टी करण्याची परवानगीसुद्धा देते. लेद्दव्हन्सन यांच्या मते, वृद्धत्वाची प्रद्दक्रया समाजाच्या स्वरूपावर आद्दि व्यिीच्या वैद्दशष्ट्यांवर अवलंबून असते. रूढीवादी द्दवचारसरिीप्रमािे समाज वृद्धत्वाकडे पाहण्याचा एखाद्या व्यिीचा दृद्दष्टकोन प्रर्ाद्दवत करू शकतो. जेव्हा समाज वृद्ध व्यिींकडे असहाय्य आद्दि द्दनरुपयोगी व्यिी म्हिून पाहतो, तेव्हा व्यिीच्या वृद्धत्वाच्या प्रद्दक्रयेतील संघषि वाढवू शकतो. दुसरीकडे. मान्य-प्रद्दतमारद्दहत द्दवचारसरिी (free of stereotypical thinking) असिाऱ्या संस्कृतीच्या संपकाित येिे हे व्यिीला वृद्धत्वाच्या प्रद्दक्रयेकडे सकारात्मकपिे पाहण्यास सक्षम करेल. तसेच, व्यिीचे समायोजन हे द्दतच्या क्षमता आद्दि संसाधने यांवर अवलंबून असते. संसाधनयुि व्यिींचा आदर केला जाण्याची munotes.in
Page 111
उत्तर-प्रौढावस्िेतील
सामाद्दजक आद्दि व्यद्दिमत्व
द्दवकास-१
111 शक्यता अद्दधक असते, जे त्या व्यिींना वृद्धत्वाच्या प्रद्दक्रयेशी सकारात्मकपिे जुळवून घेण्यास साहाय्यक ठरते. ड. वृद्धत्वाचा सामना करिे - नॉयगाटेन यांचा अभ्यास (COPING WITH AGEING: NEUGARTEN'S STUDY) : नॉयगाटेन (१९७२, १९७७) यांनी वृद्ध लोकांच्या वृद्धत्वाचा सामना करण्याच्या वेगवेगळ्या पद्धतींचा अभ्यास केला. नॉयगाटेन यांना त्यांच्या वयाच्या सत्तरीत असिाऱ्या लोकांवरील संशोधनात व्यद्दिमत्त्वाचे द्दवद्दर्न्न प्रकार आढळून आले. जवघजटत आजि असंघटीत व्यजिमत्त्व (Disintegrated and disorganized personalities): काही व्यिी वृद्धावस्िा स्वीकारण्यास सक्षम नसतात आद्दि जसजसे ते वृद्ध होत जातात, ते दुःखी होतात. असे लोक अनेकदा इद्दस्पतळे द्दकंवा शुश्रुषालयांमध्ये (nursing homes) आढळतात. या व्यिी स्वत:ला अद्दधक शारीररक आद्दि मानद्दसक समस्या अनुर्वताना पाहतात आद्दि अनेकदा त्यांच्या सर्ोवतालच्या लोकांना ते आवडत नाहीत. जनष्क्रीय-अवलंबी व्यजिमत्त्व (Passive-dependent personalities): काही वृद्ध व्यिी उच्च-स्तरीय र्य अनुर्वतात. सामान्यत: अनुर्वले जािारे काही र्य असे आहेत - आजारी पडण्याचे र्य द्दकंवा र्द्दवष्याचे र्य द्दकंवा जीवनाचा सामना करू न शकण्याचे र्य. असे लोक इतके घाबरतात, की त्यांना स्वतःचे व्यवस्िापन करिे कठीि जाते. या अडचिीमुळे त्यांना कुटुंबातील इतर सदस्यांची मदत घ्यावी लागते. कधीकधी त्यांना अगदी खरोखर गरज नसतानाही ते मदत घेऊ शकतात. त्यांच्या वागण्याच्या या आकृद्दतबंधामुळे ते स्वत:ला इतरांवर अवलंद्दबत ठेवू शकतात. संरजित व्यजिमत्त्व (Defended personalities): वृद्धत्वाची प्रद्दक्रया स्वीकारण्यात येिाऱ्या अडचिी या प्रकारच्या व्यद्दिमत्त्वाला द्दचन्हांद्दकत करतात. ते वृद्धत्वाचे र्य अनुर्वतात. मात्र, ते हे र्य नाकारून त्याला िांबवण्याचा प्रयत्न करण्यासाठी प्रद्दतसाद देतात. अशी वैद्दशष्ट्ये असिाऱ्या व्यिी कृती करण्याचा द्दकंवा तरुि द्ददसण्याचा प्रयत्न करतात, ते खूप व्यायाम करतात, अशा द्दक्रयांमध्ये व्यस्त राहतात, ज्यांमध्ये सहसा तरुि लोक राहतात. असे लोक कदाद्दचत वृद्धत्वाबिलच्या अवास्तव अपेक्षांमुळे द्दनराश होऊ शकतात. समग्र व्यजिमत्त्व (Integrated personalities): हे लोक वृद्धत्वाचा सहजगत्या सामना करतात. ते त्यांचे वृद्धत्व स्वीकारतात आद्दि स्वाद्दर्मानाने राहतात. नॉयगाटेन यांच्या अभ्यासातील बहुसंख्य लोक या श्रेिीतील होते. ते गतकाळात वळून पाहण्यासाठी आद्दि त्यांचे र्द्दवष्य पूििपिे स्वीकारण्यास सक्षम होते. munotes.in
Page 112
द्दवकासात्मक मानसशास्त्र
112 इ. िीवन पुनरावलोकन आजि संस्मरि: व्यजिमत्त्व जवकासाचे सामान्य जवषयसूत्र (LIFE REVIEW AND REMINISCENCE: THE COMMON THEME OF PERSONALITY DEVELOPMENT) एररक्सन, पेक, लेद्दव्हन्सन, आद्दि नॉयगाटेन यांच्या वृद्धावस्िेतील व्यद्दिमत्त्व द्दवकासाच्या दृद्दष्टकोनद्दवषयक कायािमध्ये स्वतःच्या जीवनाच्या गतकाळात वळून पाहिे (जीवन पुनरावलोकन - life review) हे एक सामान्य द्दवषयसूत्र आहे. जीवन पुनरावलोकनामध्ये लोक गतकाळाकडे पाहून त्यांच्या जीवनाचे मूल्यमापन करतात. उत्तर-प्रौढत्वाच्या बहुतेक व्यद्दिमत्त्व द्दसद्धांतांचे हे सवाांत सामान्य द्दवषयसूत्र आहे. बटलर (२००२) यांच्या मते, जीवन पुनरावलोकनाची सुरूवात मृत्यूद्दवषयक द्दवचारामुळे होते. जसजसे लोक वृद्धत्वाकडे झुकतात, तसतसे ते गतकाळात वळून पाहतात आद्दि त्यांच्या आयुष्यात काय घडले आहे, याचे परीक्षि करतात. या पुनलिक्षी परीक्षिाचे (retrospective examination) त्याचे स्वतःचे फायदे आद्दि तोटे आहेत. जरी ते सामान्यत: हाद्दनकारक मानले जात असले, तरी लोक सहसा अशा जीवन पुनरावलोकन प्रद्दक्रयेद्वारे त्यांचा र्ूतकाळ अद्दधक चांगल्या प्रकारे समजून घेतात. या स्वतःच्या जीवन पुनरावलोकनाच्या प्रद्दक्रयेत वृद्ध लोक काही लोकांसोबत झालेल्या दीघिकालीन संघषाांचे द्दनवारि करण्यास अद्दधक सक्षम होतात. यामुळे लोकांशी जुळवून घेिे व इतरांशी अििपूिि संबंध द्दवकद्दसत होऊ शकतात. या प्रद्दक्रयेद्वारे ते त्यांच्या जीवनाला शांततेने सामोरे जाऊ शकतात (लॅटोर आद्दि इतर, २०१५). जीवन पुनरावलोकनाच्या प्रद्दक्रयेचे इतर फायदे म्हिजे देवाि-घेवाि करण्याची (sharing) आद्दि इतरांशी आंतरसंयोद्दजत (interconnectedness) असण्याची जािीव. हेदेखील वृद्ध लोकांशी त्यांचे इतरांबरोबर असिाऱ्या गत अनुर्वांवर चचाि करण्यासाठी सामाद्दजक संवाद (social interaction) साधण्याचे एक कारि बनते. अशा प्रकारे, त्याचे अनेक सामाद्दजक फायदे आहेत. जीवन पुनरावलोकनाचे बोधद्दनक फायदेदेखील आहेत, द्दवशेषत: स्मरिशिीबाबत. अभ्यासांनी दशिद्दवले आहे, की र्ूतकाळावर द्दचंतन केल्याने इतर बोधद्दनक फायदेदेखील होऊ शकतात, जसे की स्वतःची स्मरिशिी सुधारिे, कारि जीवन पुनरावलोकन प्रद्दक्रया वृद्ध लोकांना जुन्या स्मृतींना उजाळा देण्यास परवानगी देते. त्यांना गतकाळातील घटना आठवू शकतात, जे त्या घटनांशी संबंद्दधत प्रद्दतमा, आवाज आद्दि अगदी गंधाच्या आठविींना प्रोत्साहन देऊ शकतात. परंतु, याचे काही तोटेदेखील आहेत. काही लोक जुने अपमान पुन्हा जगून गतकाळाद्दवषयी आसि होतात, ज्यामुळे त्यांना अशा लोकांसाठी अपराधी, क्रोद्दधत आद्दि उदासीन वाटते, ज्या द्दजवंतदेखील नसू शकतात. यामुळे munotes.in
Page 113
उत्तर-प्रौढावस्िेतील
सामाद्दजक आद्दि व्यद्दिमत्व
द्दवकास-१
113 मानद्दसक ऱ्हास (psychological deterioration) होतो. काही जि गतकाळाबिल अगदी व्यापकपिे द्दचंद्दतत असू शकतात आद्दि त्यांनी अनुर्वलेल्या काही जुन्या घटना क्षमा करण्यास आद्दि द्दवसरण्यास सक्षम नसतील. यामुळे त्यांना वतिमान पररद्दस्ितीशी जुळवून घेिे कठीि होते, ज्यामुळे त्यांना मानद्दसक द्दवचलन (psychological disturbances) उद्भवते (डी’द्दजनोव्हा, १९९३). एकंदरीत, जीवन पुनरावलोकन हे गतकाळ आद्दि वतिमान यांमध्ये सातत्य प्रदान करण्यासाठी आवश्यक आहे. हे गतकाळाद्दवषयी आद्दि इतरांद्दवषयी नवी अंतदृिष्टीदेखील प्रदान करू शकते. हे लोकांना वतिमानात अद्दधक प्रर्ावीपिे कायि करण्याची परवानगी देते. ७.२ वय आजि त्याचा संसाधने, अजधकार आजि जवशेषाजधकार यांच्या जवतरिाशी संबंध (AGE AND ITS RELATIONSHIP TO THE DISTRIBUTION OF RESOURCES, POWER, AND PRIVILEGE) उत्तर-प्रौढावस्थेसंबंधीचा वय-स्तरीकरि उपगम (Age stratification approaches to late adulthood): द्दलंगाप्रमािे वयदेखील समाजातील लोकांची क्रमवारी ठरवण्यास मदत करू शकते. वय-स्तरीकरि द्दसद्धांतकारांची अशी धारिा आहे, की आद्दििक संसाधने (economic resources), अद्दधकार (power) आद्दि द्दवशेषाद्दधकार (privilege) हे जीवनाच्या द्दवद्दवध अवस्िांमध्ये लोकांमध्ये असमानपिे द्दवतररत झालेले आहेत. उत्तर-प्रौढत्वादरम्यान असमानता सवािद्दधक द्ददसून येते. जरी वैद्यकीय सुद्दवधांमुळे आयुमािन (life span) द्दवकद्दसत झाले असले, तरी वृद्धांचे अद्दधकार आद्दि प्रद्दतष्ठा खालावले आहेत. वृद्धापकाळात आद्दििक उत्पन्नात घट होते. तरुि लोकांकडे अद्दधक स्वातंत्र्य असते आद्दि ते ज्येष्ठांपासून अद्दलप्त असतात. वेगाने सुधारिाऱ्या तंत्रज्ानामुळे वृद्धांसाठी समस्या द्दनमािि होतात, कारि ते महत्त्वाची तांद्दत्रक कौशल्ये द्दवकद्दसत करत नाहीत. तसेच, वृद्ध सदस्यांना समाजाचे उत्पादक सदस्य मानले जात नाही. द्दशवाय, समाजातील वृद्धांचा दजािही खालावतो. अशा प्रकारे, द्दस्ितीतील या घसरिीशी जुळवून घेिे हे उत्तर-प्रौढत्वातील एक प्रमुख कायि बनते. तिाद्दप, कमी औद्योद्दगक समाजांमध्ये वृद्धत्व सकारात्मक मानले जाते. कृषी समाजात जमीन द्दकंवा प्रािी यांसारख्या महत्त्वाच्या संसाधनांवर वृद्ध लोकांचे द्दनयंत्रि असते. अशा समाजांमध्ये द्दनवृत्तीची संकल्पना नाही. वृद्ध लोकांचा आदर केला जातो, कारि ते दैनंद्ददन कायाांत हातर्ार लावतात. कृषी पद्धती झपाट्याने बदलत नाहीत, त्यामुळे वृद्ध लोकांकडे अद्दधक सुजािता असिाऱ्या व्यिी म्हिून पाद्दहले जाते. ज्येष्ठांचा आदर करण्याची सांस्कृद्दतक मूल्येदेखील असतात. अशा प्रकारे, समाजात वृद्धांना ज्या प्रकारे वागिूक द्ददली जाते, हे एका द्दवद्दशष्ट संस्कृतीत वृद्धांकडे कसे पाद्दहले जाते, यावरून आकार घेते. munotes.in
Page 114
द्दवकासात्मक मानसशास्त्र
114 आपि वृद्धत्वाकडे ज्या पद्धतीने पाहतो त्यावर आपि राहत असलेल्या संस्कृतीचा प्रर्ाव असतो. उदाहरिािि, पाश्चात्य संस्कृतींपेक्षा आद्दशयाई लोक वृद्ध लोकांचा अद्दधक आदर करतात. औद्योद्दगकीकरिामुळे हा काळाचा प्रवाह बदलत असला, तरीही आद्दशयामध्ये पाश्चात्य संस्कृतींपेक्षा अजूनही वृद्धांना अद्दधक सकारात्मक वागिूक द्ददली जाते. आद्दशयाई संस्कृतीमध्ये द्दवशेषत: असे काय आहे, ज्यामुळे हा फरक आहे? या संस्कृतीतील लोकांची सामाद्दजक आद्दििक द्दस्िती एकसमान आहे. वाढत्या वयाबरोबर वृद्धांना अद्दधक जबाबदारी सोपवली जाते. आद्दशयाई समाजातील लोक पाश्चात्य संस्कृतींपेक्षा आजीवन अद्दधक सातत्य दाखवतात. वृद्ध लोक समाजात महत्त्वाच्या मानल्या जािाऱ् या उपक्रमांमध्ये गुंतलेले असतात. आद्दशयाई संस्कृतींमध्ये द्दवस्ताररत कुटुंबांचा समावेश होतो, जेिे वृद्ध लोकदेखील कौटुंद्दबक संरचनांमध्ये मोठ्या प्रमािात सहर्ागी असतात. कुटुंबातील वृद्ध सदस्यांनी संपादन केलेली सुजािता जािून घेण्यासाठी तरुि लोक उत्सुक असतात. परंतु, याला दुसरी बाजू आहे. काही समाज, जे वृद्ध लोकांना वागिूक देण्यासाठी प्रबळ आदशि दशिद्दवतात, ते प्रत्यक्षात त्या मानकांची (standards) अंमलबजाविी करत नाहीत. उदाहरिािि, द्दचनी लोक उत्तर-प्रौढत्वाबिल प्रचंड आदर दशिद्दवतात, परंतु प्रत्यक्षात ते वृद्ध लोकांशी सकारात्मक वागण्यात अपयशी ठरतात. मुले आद्दि त्यांच्या पत्नी यांनी ज्येष्ठ पालकांची काळजी घेिे अपेद्दक्षत असते. केवळ मुली असिाऱ्या पालकांना त्यांची काळजी घेण्यासाठी कोिीही नसते. म्हिून समाजातील वृद्ध लोकांना वागिूक देण्यासाठी आंतरराष्रीय मानके (international standards) बनविे महत्त्वाचे आहे. केवळ आद्दशयाई संस्कृतीच वृद्धांचा आदर करतात, असे नाही. लॅद्दटनो संस्कृतीतील लोक वृद्ध लोकांना आंतररक शिी मानतात. आद्दिकन संस्कृतींमध्ये वृद्धत्वाला दैवी हस्तक्षेप मानले जाते. पारंपाररक र्ारतीय समाजात कुटुंब आद्दि द्दमत्रांच्या अनौपचाररक आधार प्रिाली कुटुंबातील वृद्ध सदस्यांनादेखील आधार प्रदान करत असल्याचे मानले जाते. परंतु, पारंपाररक मूल्यांमध्ये बदल, तरुि द्दपढीचे स्िलांतर, बदलत्या कौटुंद्दबक रचना आद्दि नोकरदार द्दस्त्रयांमुळे ज्येष्ठांची काळजी घेण्याचे संकट द्दनमािि झाले आहे (प्रकाश, २००४). ७.३ वय आजि सुिािता (Age and Wisdom) ⚫ वय सुिािता आिते का? वृद्धापकाळ हा सुजािता (wisdom) आपल्याबरोबर द्दवकद्दसत करण्याचा फायदा घेऊन येते. असे द्ददसते, की जसजसे आपि मोठे होतो, तसतसे आपि सुजाि होत जातो. परंतु, सुजाितेच्या संकल्पनेकडे वृद्धापकाळ-शास्त्रज्ांकडून (gerontologists) कमी लक्ष द्ददले गेले आहे. सुजाितेची व्याख्या आद्दि मापन करिे कठीि आहे. सुजािता हे ज्ान, अनुर्व आद्दि द्दचंतन यांचे प्रद्दतद्दबंब म्हिून पाद्दहले जाऊ शकते. या व्याख्येच्या मदतीने काही प्रमािात सुजािता द्दवकद्दसत करण्यासाठी वृद्धापकाळ आवश्यक असू शकतो. सुजािता ही बुद्धीमत्तेपेक्षा (intelligence) द्दर्न्न असते. बुद्दद्धमत्तेतून द्दमळिारे ज्ान येिे आद्दि आता आहे. सुजािता हा कालातीत गुि आहे. बुद्दद्धमत्ता आपल्याला munotes.in
Page 115
उत्तर-प्रौढावस्िेतील
सामाद्दजक आद्दि व्यद्दिमत्व
द्दवकास-१
115 ताद्दकिक द्दवचार करण्यास अनुमती देते. सुजािता मानवी वतिनाद्दवषयी समग्र आकलन (holistic understanding) प्रदान करते. सुजिातेची व्याख्या जीवनातील व्यावहाररक पैलूंमधील तज् ज्ान (expert knowledge) अशी केली जाते. व्यावहाररक बुद्दद्धमत्तेवर (practical intelligence) संशोधन करिारे स्टनिबगि यांच्या मते, बुद्दद्धमत्ता एखाद्याला अिुबॉम्ब द्दवकद्दसत करण्यास परवानगी देते, परंतु सुजािता ते वापरण्यापासून रोखते. सुजाितेचे मापन करिे आव्हानात्मक आहे. स्टाउद्दडंगर आद्दि हॉल्टेड (२०००) यांनी लोकांच्या सुजाितेचे मूल्यांकन करण्यासाठी एक अभ्यास केला. त्यांनी लोकांना (२० ते ७० वषे वयोगटातील) जीवनातील अडचिींवर चचाि करण्यासाठी सांद्दगतले. उदाहरिािि, द्ददलेली एक समस्या अशी होती, की जर एखाद्याला एखाद्या चांगल्या द्दमत्राचा फोन आला, की तो द्दकंवा ती स्व-हत्या करण्याचा द्दवचार करत आहे. दुसरी समस्या अशी होती, की १४ वषाांच्या मुलीला घरातून त्वररत पळून जायचे होते. सहर्ागी व्यिींना द्दवचारले गेले, की या पररद्दस्ितींत ते काय करतील. समस्यांना योग्य द्दकंवा चुकीची उत्तरे नव्हती. सहर्ागी व्यिींनी द्ददलेले प्रद्दतसादांचे अनेक द्दनकषांच्या आधारे परीक्षि केले गेले. उदाहरिािि, ज्ात तथयांचे प्रमाि, प्रत्येक द्दनिियाचा पररिाम द्दवचारात घेिे, मध्यवती पात्राच्या आयुमािनाच्या संदर्ाितील समस्या द्दवचारात घेिे, मध्यवती पात्राने जतन केलेली मूल्ये, यांमुळे सहर्ागी व्यिींच्या हे लक्षात आले, की संर्ाव्य एकच योग्य उपाय असू शकत नाही. वरील द्दनकषांचा वापर करून सहर्ागी व्यिींच्या प्रद्दतसादांचे मूल्यमापन सुजाि द्दकंवा अद्दववेकी म्हिून केले गेले. अभ्यासाने असे दशिद्दवले, की वृद्ध लोक सुजाि द्दवचारात गुंतलेले होते. इतर संशोधन अभ्यासांनीदेखील असे सुचद्दवले, की सुजाि लोक हे वृद्ध प्रौढ असू शकतात. जसजसे एखाद्या व्यिीचे वय वाढते, तसतसे द्दतची द्दवचार आद्दि र्ावना अनुमाद्दनत करण्याची क्षमता द्दवकद्दसत होते. अद्दतररि वषाांचा अनुर्व वृद्ध लोकांना अत्याधुद्दनक द्दवकद्दसत मन धारि करण्यास परवानगी देतो. ७.४ यशस्वी वृद्धत्व: वृद्धत्वाचे जसद्धांत (Successful Aging: Theories of Aging) यशस्वी वृद्धत्वाचे रहस्य काय आहे? (What is the secret of successful aging?) लोकांचे जीवन कसे असते, हे त्यांच्या व्यद्दिमत्त्वाच्या घटकांवर आद्दि ते अनुर्वत असिाऱ्या त्यांच्या जीवनातील घटनांवर अवलंबून असते. काही लोक दैनंद्ददन कामांमध्ये सद्दक्रयपिे गुंतलेले असतात, तर काहींचा दैनंद्ददन कामातील सहर्ागही हळूहळू कमी होतो. वृद्धत्वाचे तीन मुख्य द्दसद्धांत आहेत: असंलद्दग्नकरि द्दसद्धांत (disengagement theory), द्दक्रया द्दसद्धांत (activity theory) आद्दि सातत्य द्दसद्धांत (continuity theory) munotes.in
Page 116
द्दवकासात्मक मानसशास्त्र
116 अ. असंलजननकरि जसद्धांत: क्रजमक माघार (Disengagement Theory: Gradual Retreat): या द्दसद्धांतामध्ये शारीररक, मानद्दसक आद्दि सामाद्दजक स्तरांवर स्वतःला जगापासून हळूहळू दूर करिे समाद्दवष्ट आहे (क्यूद्दमंग्स आद्दि हेन्री, १९६१). वृद्धापकाळात शारीररक स्तरावर लोकांमध्ये ऊजाि पातळी कमी असते आद्दि यामुळे त्यांची दैनंद्ददन जीवनातील कामाची गती कमी होते. वृद्ध लोक मानद्दसकदृष्ट्या हळूहळू इतरांपासून अद्दलप्त राहू लागतात आद्दि त्यांना त्यांच्या सर्ोवतालच्या द्दक्रयांमध्ये स्वारस्य राहात नाही. वृद्धापकाळात लोकांना स्वत:च्या अंतरात पाहण्यात अद्दधक वेळ व्यतीत करायचा असतो. वृद्ध लोक सामाद्दजक स्तरावर समाजाशी कमी संवाद साधतात. काही वृद्ध लोक इतरांच्या जीवनात कमी सहर्ागी असतात. या द्दसद्धांतानुसार, वृद्धापकाळ आद्दि वृद्ध लोकांकडून काय अपेद्दक्षत आहे, याद्दवषयीच्या सामान्य द्दनयमांमुळे अद्दलप्तता (withdrawal) ही पारस्पाररक (mutual) असल्याचे र्ासते. याद्दशवाय, समाजही हळूहळू वृद्ध लोकांपासून अद्दलप्त राहू लागतो. उदाहरिािि, द्दनवृत्तीचे वय अद्दनवायिपिे वृद्ध लोकांना कामातून माघार घेण्यास र्ाग पाडते. यामुळे असंलद्दग्नकरिाची प्रद्दक्रया (process of disengagement) लवकर पार पडते. हा द्दसद्धांत जरी ताद्दकिक द्ददसत असला, तरी त्यावर काही टीकाही झाल्या आहेत. उत्तर-प्रौढावस्िेदरम्यान अििपूिि व्यस्ततेसाठी पुरेशा संधी देण्यास समाजाच्या अपयशाबिल द्दसद्धांत बोलत नाही. दुसरे म्हिजे, हा द्दसद्धांत व्यस्त नसिाऱ्या वृद्ध लोकांना दोष देतो. जरी वृद्ध लोकांना अंतरात पाहण्यास आद्दि द्दचंतन करण्यास परवानगी देत असल्यामुळे असंलद्दग्नकरिाचे काही प्रमाि आरोग्यदायी असू शकते, वृद्ध लोक हळूहळू माघार घेत असताना सामाद्दजक संबंधांद्दवषयीदेखील सावधद्दगरी बाळगतात आद्दि त्यांच्या गरजा पूिि करिाऱ्या लोकांवर लक्ष केंद्दित करतात (द्दलआंग आद्दि द्दलऊ, २०१२). अजूनही बहुतेक वृद्धापकाळ-शास्त्रज् (gerontologists) हा द्दसद्धांत नाकारतात, कारि त्यांच्या मते, असंलद्दग्नकरि हे सामान्य नाही. वृद्ध लोक व्यस्त राहतात, दैनंद्ददन जीवनात सद्दक्रयपिे गुंतलेले असतात आद्दि संपूिि वृद्धापकाळात व्यस्त राहतात. हे सामान्यतः पाश्चात्य संस्कृतीद्दशवाय इतर संस्कृतीमध्ये पाद्दहले जाते. अशाप्रकारे, अगदी स्पष्टपिे असंलग्नीकरि ही स्वयंचद्दलत, साविद्दत्रक प्रद्दक्रया नाही (क्रॉस्नो आद्दि एल्डर, २००२). ब. जक्रया जसद्धांत: सतत सहभाग (Activity Theory: Continued Involvement): द्दक्रया द्दसद्धांत (Activity theory) असे सूद्दचत करतो, की यशस्वी वृद्धत्व तेव्हाच घडते, जेव्हा वृद्ध लोक मध्य-प्रौढत्वात असताना आवडींच्या कामामध्ये स्वतःला सद्दक्रय ठेवतात. वृद्ध लोकांनी स्वत:ला जगामध्ये सहर्ागी होऊन राहिे सुरू ठेवले, munotes.in
Page 117
उत्तर-प्रौढावस्िेतील
सामाद्दजक आद्दि व्यद्दिमत्व
द्दवकास-१
117 तर ते अद्दधक आनंदी आद्दि अद्दधक समाधानी राहतील. वृद्ध लोकांनी सामाद्दजक सहर्ागाला (social involvement) द्दवरोध न करता वातावरिातील अपररहायि बदलांशी जुळवून घेतले, तरच यशस्वी वृद्धत्व प्राप्त घडेल. द्दक्रया द्दसद्धांताने असे द्दनदशिनास आिून द्ददले, की वृद्ध लोकांनी अत्यावश्यकररत्या त्या द्दक्रयांमध्ये स्वत:ला सहर्ागी करावे, ज्यामध्ये त्या पूवी सहर्ाग घेत द्दकंवा प्रद्दतयोद्दजत द्दक्रयांमध्ये (replacement activities) सहर्ागी व्हावे. तिाद्दप, हा द्दसद्धांत द्दवद्दवध प्रकारच्या द्दक्रयांमध्ये र्ेद करत नाही. केवळ व्यस्त राहिे, हे या गोष्टीची हमी देिार नाही, की वृद्धापकाळात लोक सुखी द्दकंवा समाधानी राहतील. लोक ज्या द्दक्रयांमध्ये गुंततात, त्यांचे स्वरूप द्दकंवा गुिवत्ता यांचा प्रर्ाव द्दक्रयांच्या वारंवारतेपेक्षा अद्दधक असेल (अॅडम्स, २००४). काही लोकांसाठी कमी द्दक्रया जीवनात अद्दधक आनंद आितात, कारि गती कमी केल्याने जीवनाचा आनंद वाढतो. ते द्दक्रयांच्या संख्येत घट करतात आद्दि केवळ त्याच गोष्टी करतात, ज्या समाधान देतात. काही अद्दधक वृद्ध प्रौढ, वृद्धापकाळात शारीररक बळ कमी होत असल्याने जीवनाची गती कमी करण्यासाठी त्यांची क्षमता न्याहाळतात. खरे तर, कधीकधी ते द्दनद्दष्क्रय द्दकंवा एकाकी अद्दस्तत्वाचेदेखील स्वागत करतात. िोडक्यात, असंलद्दग्नकरि द्दकंवा द्दक्रया द्दसद्धांत यशस्वी वृद्धत्वाचे संपूिि द्दचत्र स्पष्ट करत नाही. काही लोकांसाठी यामधून हळूहळू असंलद्दग्नकरि घडते आद्दि त्यांना उच्च पातळीचा आनंद आद्दि समाधान अनुर्वायला मदत करते. इतरांसाठी काही द्दक्रयांमध्ये व्यस्त राहिे आद्दि जीवनातील सहर्ाग त्यांना समाधानकारक जीवनाकडे घेऊन जाते (ओवेहँड, डी’ररडर, आद्दि बेद्दन्संग, २००७). क. सातत्य जसद्धांत: एक तडिोड जस्थती (Continuity Theory: A Compromise Position): हा द्दसद्धांत मध्य स्िानाचा (middle position) प्रस्ताव मांडतो. मध्य स्िान हे सूद्दचत करते, की लोकांना आरोग्य (well-being) आद्दि स्व-आदर (self-esteem) वाढवण्यासाठी त्यांनी समाजातील त्यांच्या सहर्ागाची इद्दच्छत पातळी राखिे आवश्यक आहे (द्दव्हटबॉनि, २००१). या द्दसद्धांतानुसार, यशस्वी वृद्धत्वासाठी िोडेसे असंलद्दग्नकरि आद्दि िोडीशी द्दक्रया दोन्ही आवश्यक आहेत. जे सद्दक्रय आद्दि सामाद्दजक आहेत ते बहुतेक आनंदी असतील. वाचनासारख्या एकाकी कृतीचा आनंद घेिाऱ् या सेवाद्दनवृत्त लोकांना द्दततक्याच सामाद्दजकतेचा पाठपुरावा करण्याचे स्वातंत्र्य द्ददल्यास त्यांना आनंद होईल. त्यांच्या द्दक्रयांची पातळी द्दवचारात न घेता, वृद्ध लोक तरुि प्रौढांप्रमािे सकारात्मक र्ावनांचा आनंद घेतात, कारि हळूहळू ते त्यांच्या र्ावनांचे व्यवस्िापन आद्दि द्दनयमन करण्यात अद्दधक उत्तम होतात. त्यांच्या द्दक्रयेच्या पातळीव्यद्दतररि, असे इतर घटक आहेत जे वृद्धापकाळात आनंद वाढवतात. चांगले शारीररक आद्दि मानद्दसक आरोग्य यांसारखे घटकदेखील वृद्ध munotes.in
Page 118
द्दवकासात्मक मानसशास्त्र
118 लोकांच्या आरोग्यावर पररिाम करण्यासाठी महत्त्वपूिि आहेत. याव्यद्दतररि, मूलर्ूत गरजा लक्षात घेता आद्दििक सुरक्षादेखील महत्त्वाची आहे. वैयद्दिक स्वायत्तता (personal autonomy) आद्दि स्वत:च्या जीवनावरील द्दनयंत्रि हे आरोग्याची जािीव द्दटकवून ठेवण्यासाठी आवश्यक आहे. अगदी वृद्धत्वाच्या प्रद्दक्रयेकडे पाहण्याची त्यांची पद्धतदेखील त्यांचे एकंदर सुख आद्दि जीवनाद्दवषयी समाधान यांना प्रर्ाद्दवत करते. जे लोक वृद्धत्वाकडे सकारात्मकतेने पाहतात, ते वृद्धत्वाकडे ज्ान आद्दि सुजािता प्राप्त करण्याचा काळ म्हिून पाहतात. परंतु, जे वृद्धत्वाकडे ओझे म्हिून पाहतात, त्यांच्या द्दनराशावादी गुिधमाांमुळे वृद्धत्वास प्रद्दतकूल म्हिून पाहू शकतात (लेव्ही, २००३). ड. यशस्वी वाध्ययकाचे जनवडक इष्टतजमकारिासह िजतपुती: यशस्वी वृद्धत्वाचे सामान्य प्रारूप (Selective Optimization With Compensation: A General Model Of Successful Ageing): मानसशास्त्रज् बाल्टेस (१९९०) यांनी यशस्वी वृद्धत्वासाठी क्षद्दतपुतीसद्दहत द्दनवडक इष्टतद्दमकरि प्रारूपांना (selective optimization with compensation models) महत्त्व द्ददले आहे. या द्दसद्धांतातील गृद्दहतकांनुसार, वृद्धापकाळ त्याच्यासह क्षमतांमध्ये बदल आद्दि ऱ्हास घेऊन येतो, ज्यात व्यद्दिपरत्वे बदल होतो. क्षद्दतपुतीसद्दहत द्दनवडक इष्टतद्दमकरि प्रारूपांनुसार, यशस्वी वृद्धत्व तेव्हा घडते, जेव्हा एक वृद्ध व्यिी द्दतच्या कायिपद्धतीच्या महत्त्वाच्या क्षेत्रांवर लक्ष केंद्दित करते आद्दि इतर क्षेत्रांतील ऱ्हासांची क्षद्दतपुती करते. द्दनवडक इष्टतद्दमकरि (Selective optimization) ही अशी प्रद्दक्रया आहे, ज्याद्वारे लोक इतर क्षेत्रांतील नुकसान र्रून काढण्यासाठी द्दवद्दशष्ट कौशल्यावर लक्ष केंद्दित करतात. ते स्वत:च्या प्रेरक, बोधद्दनक आद्दि र्ौद्दतक संसाधने समृद्ध करून, तसेच आवडीच्या काही द्दवद्दशष्ट क्षेत्रांमध्ये कौशल्ये द्दवकद्दसत करण्यावर लक्ष केंद्दित करून हे करतात. उदाहरिािि, आजीवन मॅरेिॉन धाविाऱ्या व्यिीला द्दतचे प्रद्दशक्षि वाढवण्यासाठी इतर द्दक्रयांमध्ये कपात करावी लागेल द्दकंवा त्यांचा त्याग करावा लागेल. इतर द्दक्रयांचा त्याग करून ती द्दवद्दशष्ट कौशल्यांवर लक्ष केंद्दित करून द्दतच्या धावण्याची कौशल्ये द्दटकवून ठेवू शकते. त्याच वेळी, ज्येष्ठ लोकांना वृद्धत्वामुळे उद्भवलेल्या ऱ्हासाची क्षद्दतपुती करावी लागू शकते. क्षद्दतपुती (Compensation) ही एखाद्याला अद्दधक चांगले ऐकण्यास मदत करण्यासाठी श्रवियंत्र वापरिे द्दकंवा एखादी व्यिी ज्या वेगाने काही द्दक्रया करत असते, त्यांवर दीघिकाळ अद्दधक चांगल्या प्रकारे कृती करण्यास सक्षम होण्यासाठी तो वेग कमी करिे, या स्वरूपात असू शकते. उदाहरिािि, द्दपयानो कलाकार आििर रुद्दबनस्टाईन. त्याच्या नंतरच्या वषाांत त्याने द्दवद्दवध व्यूहतंत्रांद्वारे त्याची संगीत मैद्दफलीतील व्यावसाद्दयक कारकीदि (concert career) कायम ठेवली, जे या गोष्टीची कल्पना देते, की क्षद्दतपुती प्रारूपे द्दनवडक इष्टतद्दमकरिासह कसे कायि करते. प्रिम, त्याने संगीत मैद्दफलीत जी वाद्यकलाकृती सादर केली, त्यामध्ये तो खूप द्दनवडक होता. दुसरे, त्या कलाकृतीच्या र्ागांचा त्याने munotes.in
Page 119
उत्तर-प्रौढावस्िेतील
सामाद्दजक आद्दि व्यद्दिमत्व
द्दवकास-१
119 अद्दधक वेळा सरावही केला. हे इष्टतद्दमकरिाचे उदाहरि आहे. द्दतसरे, त्याने काही वेळ वेगवान वाद्यकलाकृती सादर केली, ज्यानंतर लगेचच मंद संगीतमय ओघ सादर केला, ज्यामुळे प्रेक्षकांमध्ये असा भ्रम द्दनमािि झाला, की तो द्दततक्याच वेगाने कलाकृती सादर करत होता, ज्या वेगाने त्याने पूवीदेखील केले होते. हे क्षद्दतपुतीचे उदाहरि होते (बाल्टेस, १९९०). एकंदरीत, क्षद्दतपुतीसह द्दनवडक इष्टतद्दमकरि प्रारूपामध्ये यशस्वी वृद्धत्वाच्या मूलर्ूत गोष्टींचा समावेश आहे. वृद्धत्व स्वत:सोबत अनेक क्षमतांमध्ये घट घेऊन येऊ शकते, एखादी व्यिी द्दवद्दशष्ट क्षेत्रातील आपल्या यशाचा अद्दधकाद्दधक फायदा घेण्यावर लक्ष केंद्दित करू शकते आद्दि तरीही वृद्धापकाळात अनुर्वल्या जािाऱ्या मयािदा आद्दि ऱ्हास यांची क्षद्दतपुती करू शकते. जीवनात कमी झालेले फद्दलत इतर क्षेत्रांद्वारे सुधाररत आद्दि पररवतीत केले जाऊ शकते. ⚫ वय ही खरोखरच मनाची अवस्था आहे का? (Is Age really just a state of mind?): मन आद्दि शरीर यांच्यातील संबंधाद्दवषयी एक अग्रगण्य अभ्यास आहे. मानसशास्त्रज् लँगर यांनी वयाच्या सत्तरीतील आठ पुरुषांना मठात पाच द्ददवस व्यतीत करण्यासाठी बोलावले. त्यांना अशा प्रकारे जगण्यास सांद्दगतले गेले, जसे की ते अचानक वीस वषाांनी लहान होते. त्यांना आरशात पाहण्याची परवानगी नव्हती. त्यांनी केवळ त्यांच्या पन्नाशीतले फोटो पाद्दहले. त्यांना आता वृद्धांसारखे वागवले जात नव्हते. त्यांना स्वतःची काळजी घेण्यास सांगण्यात आले. त्यांना त्यांच्या वयाच्या पन्नाशीत घडलेल्या घटनांबिल बोलण्यासदेखील सांद्दगतले गेले. प्रत्येक संर्ाव्य मागािने त्यांच्या मनात असा भ्रम द्दनमािि केला गेला, की गेली वीस वषे त्यांच्या आयुष्यातून पुसून टाकली होती (द्दगयरसन, २०१४). अभ्यासाच्या अंती, हे पुरूष केवळ तारुण्याचा अद्दर्नयच करत नव्हते, तर ते तरुिही द्ददसत होते. त्यांचे बळ आद्दि हस्तकौशल्य यांतदेखील सुधारिा झाली. त्यांची दृष्टीदेखील खूपच समृद्ध झाली. या अभ्यासाने असे दशिद्दवले, की वयातील घट ही अंशतः मनाची द्दस्िती आहे. लोक वृद्धांसारखे वागतात, कारि त्यांना असे वाटते, की ते वृद्ध झाले आहेत. जर त्यांनी स्वत:द्दवषयी तरुि असल्याचा, जीवनाचा काही उिेश असल्याचा द्दवचार केला, तर ते नवचैतन्यपूिि होऊ शकतात. लँगर यांनी मन आद्दि शरीर यांच्यातील दुव्याला सजगता (mindfulness) संबोधले. लोकांचा कल त्यांना जे अनुर्विे अपेद्दक्षत असते, ते फद्दलत अनुर्वण्याकडे असतो. जे पुरुष अकाली वृद्ध होतात आद्दि स्वत:ला वृद्ध समजतात, त्यांना रि वाद्दहन्यांसंबंद्दधत हृदयरोगाचा (coronary heart disease) धोका अद्दधक असतो. ज्या द्दस्त्रयांना जीवनात नंतरच्या काळात अपत्ये होतात, त्या त्यांच्या वयाच्या कालानुक्रद्दमक वषाांच्या (chronological years) तुलनेत लहान असल्याचे अनुर्वतात आद्दि अद्दधक काळ जगतात. munotes.in
Page 120
द्दवकासात्मक मानसशास्त्र
120 लँगर सद्य काळात अखेरचा उशीराच्या टप्प्यातील ककिरोगग्रस्त द्दस्त्रयांवर संशोधन करत आहेत, हे पडताळण्यासाठी की त्यांना अशा जगण्याचा फायदा होईल का, जिू त्या वीस वषे मागे गेल्या. ७.५ उत्तर-प्रौढत्वातील दैनंजदन िीवन: वृद्ध लोक राहात असलेली पररजस्थती आजि त्यांना येिाऱ्या समस्या (THE DAILY LIFE OF LATE ADULTHOOD: CIRCUMSTANCES INWHICH OLDER PEOPLE LIVE AND THE DIFFICULTIES THEY FACE) ⚫ राहण्याची व्यवस्था - वयोवृद्ध लोक राहात असिारी जिकािे आजि िागा (Living arrangements- the places and spaces where older adults live): एक ६५ वषीय सेवाद्दनवृत्त संगिक अद्दर्यंता होते. जेव्हा ते द्दनवृत्त होिार होते, तेव्हा सवाांनी त्यांना सांद्दगतले, की त्यांना त्यांच्या कामाची अनुपद्दस्िती जािवेल, एकटेपिा वाटेल, कंटाळा येईल, कारि त्यांच्या जीवनात कोितीही आव्हाने नसतील. मात्र, ते द्दनवृत्त झाल्यानंतर त्यांना वाटले, की हा त्यांचा जीवनातील सवोत्तम काळ आहे. आठवि येण्यासारखे काहीही नव्हते, अंद्दतम मुदत नव्हती, प्रद्दशक्षि सत्रे नव्हती, मूल्यमापन द्दकंवा नोकरी गमावण्याची द्दचंता नव्हती. अशा काही गोष्टी होत्या, ज्यांची अनुपद्दस्िती त्यांना जािवली, जसे की कामाच्या द्दठकािी असिारे लोक. परंतु, त्यांना वाटले, की त्यांच्याकडे त्यांची बचत, छंद होते, आद्दि त्यांनी कुटुंबासह प्रवास करण्यात गुिवत्तापूिि वेळ व्यतीत केला. जेव्हा आपि वृद्धावस्िेचा द्दवचार करतो, तेव्हा बहुतेकदा शुश्रुषालय आपल्या मनात येतात. अद्दप्रय संस्िांमध्ये राहिारे ज्येष्ठ लोक अनोळखी व्यिींच्या देखर्ालीमध्ये एकटेपिा अनुर्वतात. वृद्धाश्रमात राहिाऱ्या वृद्धांपेक्षा आपल्या कुटुंबासोबत राहिाऱ्या वृद्ध स्त्री-पुरुष कमी एकटेपिा अनुर्वतात. वृद्धाश्रमात राहिाऱ्या वृद्धांपेक्षा कुटुंब आद्दि द्दमत्र-पररवारासोबत राहिाऱ्या वृद्ध लोकांचे नातेसंबंध अद्दधक चांगले असतात (बाजपेयी, २०१५). द्दवद्दवध संशोधनांमध्ये वृद्ध लोकांच्या जीवन-गुिवत्तेवर (quality of life) राहण्याच्या व्यवस्िेचा (living arrangements) पररिाम अभ्यासला आहे. अभ्यासांमध्ये असे द्ददसून आले, की राहण्याची व्यवस्िा आद्दि कुटुंब रचना (family structure), ज्यांमध्ये वृद्ध लोक राहतात, त्यांचा ज्येष्ठ व्यिींच्या शारीररक आद्दि मानद्दसक आरोग्यावर मोठा प्रर्ाव पडतो. शुश्रुषालयात राहिाऱ्या वृद्ध लोकांपेक्षा कुटुंबासह राहिाऱ्या वृद्ध लोकांची जीवन-गुिवत्ता अद्दधक चांगली असते (सौद्दमया, २०१२). अ. घरी राहिे (Living At Home): २०११ च्या जनगिनेनुसार, र्ारतात सुमारे १०४ दशलक्ष वृद्ध व्यिी एकट्या राहतात. बहुतेक प्रकरिांमध्ये, ते त्यांच्या जोडीदारांसह राहतात. काही वृद्ध लोक त्यांच्या र्ावंडांसोबत राहतात. इतर काही त्यांची अपत्ये द्दकंवा नातवंडे यांच्यासह राहतात. munotes.in
Page 121
उत्तर-प्रौढावस्िेतील
सामाद्दजक आद्दि व्यद्दिमत्व
द्दवकास-१
121 वृद्ध व्यिी ज्या पररद्दस्ितीत राहतात, त्या पररद्दस्ितीच्या स्वरूपावर आधाररत वेगवेगळे पररिाम होतात. द्दववाद्दहत जोडप्यांसाठी जोडीदारासोबत राहिे हे पूवीच्या जीवनात सातत्य दाखवते. जे लोक आपल्या अपत्यांसोबत राहतात, त्यांच्यासाठी कुटुंबातील सदस्यांसोबत जीवन जुळवून घेिे आव्हानात्मक असू शकते. येिे वृद्ध लोक स्वातंत्र्य (independence) आद्दि गुप्तता (privacy) गमावतात आद्दि वृद्ध लोकांना त्यांची अपत्ये त्यांच्या नातवंडांचे ज्या प्रकारे संगोपन करतात, त्या बाबतीत त्या अस्वस्िता अनुर्वू शकतात. जर कुटुंबातील सदस्यांनी ज्या र्ूद्दमका बजावायच्या आहेत, त्याबिल द्दवद्दशष्ट द्दनयम द्दनद्ददिष्ट केलेले नसतील, तर कुटुंबातील सदस्यांमध्ये कलह उद्भवू शकतो (नॅवारो, २००६). संयुि (joint families) असिाऱ्या द्दवस्ताररत कुटुंबांमध्ये (extended families) राहिे हे उच्च जातीय, उच्चभ्रू आद्दि अद्दधक मालमत्ता असलेल्यांमध्ये सामान्य आहे. (खत्री, १९७५). ब. राहण्यासािी जवशेष पयायवरि (Specialized Living Environments): वृद्ध लोकांना कधी कधी वेगळ्या प्रकारच्या द्दवशेष वातावरिात राहावे लागते. उदाहरिािि, काळजी घेिाऱ्या समुदायामध्ये राहािे सुरू ठेविे. असा समुदाय असे वातावरि प्रदान करतो, ज्यामध्ये सेवाद्दनवृत्तीच्या वयाचे सवि लोक द्दकंवा त्याहून अद्दधक वयाचे सवि लोक एकत्र राहतात ज्यांना समुदायाद्वारे प्रदान केलेल्या द्दवद्दवध स्तरांच्या काळजीची आवश्यकता असते. रद्दहवासी एका करारावर स्वाक्षरी करतात, ज्या अंतगित समुदाय एक फायद्याचे वातावरि प्रदान करण्याचे वचन देतो, जे उत्तर-प्रौढत्वात असिाऱ्या सवाांसाठी उपयुि असते. अशा व्यवस्िेचा तोटा असा आहे, की लोकांचे वय आद्दि त्यांच्या गरजा जसजशा वाढत जातात, तसतसे वृद्ध लोक स्वतंत्र घरांमध्ये राहू लागतात, ज्यांना वैद्यकीय पुरवठादारांचा आधार असतो. सततच्या काळजीमुळे अखेरीस पूििवेळ शुश्रुषा देखर्ाल अद्दस्तत्वात येते. अशा समुदायात सामील होण्यासाठी प्रचंड रकमेचा प्रारंद्दर्क र्रिादेखील आवश्यक आहे, जे केवळ आद्दििकदृष्ट्या संपन्न वृद्ध लोकांसाठीच शक्य आहे. काहीवेळा असा समुदाय आवारात द्ददवसाचे देखर्ाल केंि (day care centres) समाद्दवष्ट करण्याचा प्रस्ताव मांडतो आद्दि तरुि द्दपढ्यांचा समावेश असिारे कायिक्रम द्दवकद्दसत करतात, जेिेकरुन वृद्ध लोकांना इतर द्दपढ्यांशी संवाद साधण्याच्या संधी वाढवता येतील. अनेक प्रकारच्या शुश्रुषा संस्िा अद्दस्तत्वात आहेत - अधिवेळ द्दवरुद्ध पूििवेळ. उदाहरिािि, प्रौढांसाठी द्ददवस-देखर्ाल सुद्दवधांमध्ये (adult day care facilities) वृद्ध लोकांना केवळ द्ददवसा काळजी पुरवली जाते, परंतु रात्री आद्दि आठवड्याचे शेवटचे द्ददवस ते त्यांच्या स्वतःच्या घरात व्यतीत करतात. द्ददवसा ज्येष्ठ लोक द्दनयोद्दजत द्दक्रयांमध्ये र्ाग घेतात. काही वेळा प्रौढांची द्ददवसाची देखर्ाल ही वृद्ध आद्दि तरुि यांच्यातील संवाद प्रदान करण्यासाठी बालक द्ददवस-देखर्ाल कायिक्रमांसह एकद्दत्रत केले जाते. सवाांत महत्त्वपूिि संस्िा म्हिजे ‘कुशल-शुश्रुषा सुद्दवधा’ (‘skilled-nursing facilities’), ज्या दीघिकालीन आजार (chronic illnesses) असिाऱ्या वृद्ध लोकांसाठी पूििवेळ शुश्रुषा देखर्ाल प्रदान करतात. munotes.in
Page 122
द्दवकासात्मक मानसशास्त्र
122 शुश्रुषा देखर्ाल गृहाची (nursing care home) व्याप्ती द्दजतकी अद्दधक असेल, द्दततके वृद्ध लोकांकडून आवश्यक समायोजन अद्दधक असेल. काही वृद्ध लोक पटकन जुळवून घेतात, परंतु इतर समस्या अनुर्वू शकतात. याव्यद्दतररि, शुश्रुषा देखर्ाल गृहातील ज्येष्ठ लोकांनादेखील समाजाकडून शुश्रुषा गृहाद्दवषयीच्या साचेबद्धतेला (stereotypes) सामोरे जातात. तिाद्दप, घटनेतील कलम ४१ अन्वये ज्येष्ठ नागररकांचे आरोग्य अद्दनवायि आहे. र्ारतीय संद्दवधानाने समानतेच्या अद्दधकाराची मूलर्ूत हक्क म्हिून हमी द्ददली आहे. सामाद्दजक सुरक्षा (Social security) ही केंि आद्दि राज्य सरकारची समांतर जबाबदारी आहे. क. संस्थावाद आजि अंजगकाररत असहाय्यता (Institutionalism And Learned Helplessness): शुश्रुषालयात राहािे हे संस्िावाद (institutionalism) द्दनमािि करू शकते - एक मानद्दसक द्दस्िती, ज्यामध्ये वृद्ध लोक औदाद्दसन्य (apathy), तटस्िता (indifference), आद्दि स्वत:द्दवषयीच्या काळजीचा अर्ाव (lack of care about oneself) द्दवकद्दसत करतात. संस्िावाद हा िोड्या प्रमािात अंजगकाररत असहाय्यतेमुळे (learned helplessness) – म्हिजेच एखाद्याचे स्वत:च्या पयािवरिावर द्दनयंत्रि नाही, या धारिेतून द्दवकद्दसत होतो (पीटरसन आद्दि पाकि, २००७). संस्िावादामुळे अंगीकाररत असहाय्यता ज्येष्ठांवर घातक पररिाम करू शकते. उदाहरिािि, वृद्ध लोकांच्या जीवनात घडिारा सवाांत प्रािघातक बदल, म्हिजे गतकाळात स्वतंत्र असिे ते त्यांच्या जीवनातील दैनंद्ददन द्दक्रयांवर कमी द्दनयंत्रि असण्याकडे वाटचाल करतात, जसे की कधी खावे, काय खावे, झोपेचे वेळापत्रक. वृद्ध लोक जे शुश्रुषालयात प्रवेश करतात, त्यांचे यापुढे त्यांच्या सवाांत मूलर्ूत द्दक्रयांवर द्दनयंत्रि नसेल. त्यांना कधी झोपायचे आद्दि न्हािीघर/स्वच्छता गृहाकडे कधी जायचे, हे सांद्दगतले जाऊ शकते. परंतु, वृद्धांना शुश्रुषालयात राहूनही त्यांच्या स्वतःच्या जीवनाचे मूलर्ूत द्दनििय घेण्यासाठी काही पयािय द्ददले गेले, तर ते अद्दधक आनंदी आद्दि द्दनरोगी राहतात. लँगर आद्दि जेद्दनस यांनी एक प्रयोग केला होता (१९७९), ज्यामध्ये त्यांनी वृद्धापकाळात द्दनयंत्रि गमावण्याचा पररिाम दशिद्दवला. त्यांनी शुश्रुषालयात राहिाऱ्या वृद्धांना दोन गटांमध्ये वगीकृत केले. वृद्ध रद्दहवाशांच्या एका गटाला त्यांच्या दैनंद्ददन जीवनातील द्दक्रयांबिल अनेक द्दनवडी करण्याची परवानगी होती. दुसऱ् या गटाकडे त्यांच्यासाठी द्दनििय घेिारे शुश्रुषालयाचे कमिचारी होते. द्दनष्कषाांनी असे दशिद्दवले, की ज्या रद्दहवाशांकडे द्दनवड-स्वातंत्र्य होते, ते अद्दधक आनंदी आद्दि द्दनरोगी होते. प्रयोगाच्या १८ मद्दहन्यांनंतर, द्दनवड-स्वातंत्र्य नसिाऱ्या तुलना-गटातील (no choice comparison group) ३०% वृद्धांच्या तुलनेत द्दनवड गटातील (choice group) केवळ १५% वृद्ध लोकांचा मृत्यू झाला होता. अशा प्रकारे, स्वतःच्या दैनंद्ददन द्दक्रयांच्या बाबतीत द्दनवड-स्वातंत्र्य असिे, हे ज्येष्ठ लोकांचे आरोग्य प्रचंड प्रर्ाद्दवत करू शकते. munotes.in
Page 123
उत्तर-प्रौढावस्िेतील
सामाद्दजक आद्दि व्यद्दिमत्व
द्दवकास-१
123 वृद्ध लोकांच्या आरोग्य द्दस्ितीवरील (health status) राहण्याच्या व्यवस्िेच्या पररिामांवरील आिखी एक अभ्यास, जो अग्रवाल (२०१२) यांनी केला होता, त्याने स्पष्टपिे दशिद्दवले, की जे वृद्ध लोक एकटे राहात होते, ते दीघिकालीन आजारद्दवषयक समस्यांनी, जसे की ग्रस्त होते दमा (asthma), क्षयरोग (tuberculosis) आद्दि द्दहवताप (malaria) द्दकंवा कावीळ (jaundice) यांनी ग्रस्त होते. आपि एक गोष्ट लक्षात ठेवली पाद्दहजे, की सवि शुश्रुषालये एकसारखी नसतात, रद्दहवाशांना त्यांच्या जीवनाचे मूलर्ूत द्दनििय घेण्याची परवानगी देिे हा सवोत्तम मागि आहे. हे त्यांना त्यांच्या जीवनावरील द्दनयंत्रिाच्या जाद्दिवेचा काही अनुर्व देईल, ज्यामुळे त्यांचे शारीररक आद्दि मानद्दसक आरोग्य समृद्ध होईल. ७.६ आजथयक सुरिा आजि वृद्धापकाळ (Financial Security and Old Age) आजथयक समस्या: उत्तर-प्रौढत्वाचे अथयशास्त्र (Financial issues: The Economics of Late Adulthood) इतर सवि अवस्िेतील लोकांप्रमािे वृद्धापकाळातील लोकदेखील सामाद्दजक-आद्दििक द्दस्ितीच्या सातत्यकावर बदलू शकतात. उदाहरिािि, काही खूप श्रीमंत असू शकतात, काही मध्यम उत्पन्न गटातील असू शकतात द्दकंवा काही खूप गरीबदेखील असू शकतात. असे वृद्ध लोक, जे त्यांच्या कायिकाळाच्या काळात श्रीमंत होते, ते सापेक्षरीत्या श्रीमंत राहतात, तर जे जीवनाच्या अगोदरच्या टप्प्यांवर गरीब होते, ते वृद्धत्वातदेखील गरीबच राहतात. द्दवद्दवध वयोगटातील सामाद्दजक द्दवषमता (social inequity) ही जसे वय वाढते, तशी अद्दतशयोिररत्या वाढते. जसजसे लोक वृद्धत्व गाठतात, तसतसे वाढत्या आयुमािनामुळे आद्दििक दबाव वाढतो. कारि ते द्दजतके अद्दधक जगतात, द्दततकी बचत लवकरच कमी होिार असते. र्ारत सरकारने ज्येष्ठ नागररकांसाठी आरोग्य द्दवम्यासारखे (health insurance) कायिक्रम अंमलात आिले आहेत द्दकंवा कर सवलतींसाठी तरतूद केली आहे. आरोग्य द्दवमा योजनेत वय वषे ६५ पयांत प्रवेश करण्यास परवानगी देिे, आकारण्यात येिाऱ्या अद्दधमूल्यातील (premium) पारदशिकता, आरोग्य द्दवम्याचे नूतनीकरि नाकारण्याची कारिे, यांसारख्या बाबी लक्षात ठेवल्या जाऊ शकतात. कोितीही द्दवमा कंपनी योग्य कारिांद्दशवाय ज्येष्ठ नागररकांना त्यांचा आरोग्य द्दवम्याचा अद्दधकार नाकारू शकत नाही. सरकारने वृद्धांना कर सवलती देण्याचीदेखील तरतूद केली आहे. वय वषे ८० आद्दि त्याहून अद्दधक वयाच्या ज्येष्ठ नागररकांसाठी वाद्दषिक उत्पन्न पाच लाखांपयांत आयकर सूट (Income tax exemption) द्ददली आहे. ज् या व् यक् ती त्यांच् या वृध् द पालकांसाठी वैद्यकीय द्दवम्याचे अद्दधमूल्य र्रतात, त् यांनाही कर लार् आहेत. लोक जेव्हा द्दवद्दशष्ट आजारांनी ग्रस्त असलेल्या अवलंद्दबत ज्येष्ठ नागररकांच्या उपचारासाठी द्दवद्दशष्ट रक्कम खचि करतात, तेव्हादेखील ते कर कपातीसाठी पात्र असतात. गृह मंत्रालय (Ministry of home affairs) ज्येष्ठ नागररकांच्या जीद्दवताचे आद्दि मालमत्तेचे संरक्षि करण्यास परवानगी देते. राज्य सरकारांनी वृद्ध लोकांच्या सुरद्दक्षतता आद्दि munotes.in
Page 124
द्दवकासात्मक मानसशास्त्र
124 सुरक्षेसाठी एक व्यापक योजना प्रदान करिे आवश्यक आहे. गृह मंत्रालयाने वृद्ध व्यिींच्या सुरद्दक्षतता आद्दि सुरक्षेबाबत पोद्दलसांना संवेदनशील करून वृद्ध लोकांबाबतीतील सवि प्रकारचे दुलिक्ष, शोषि आद्दि द्दहंसा यांचे उच्चाटन करण्यासाठी सुरद्दक्षतता आद्दि सुरक्षेचा सल्ला द्ददला आहे. र्ारत सरकारने टोल-मुि ज्येष्ठ नागररक साहाय्य प्रिाली (toll free senior citizens help lines) आद्दि ज्येष्ठ नागररक सुरक्षा कक्ष (senior citizen security cells) यांचीदेखील स्िापना केली आहे. ⚫ सेवाजनवृत्ती: सवडीच्या वेळेची पूतयता करिे (Retirement: Filling A Life Of Leisure) : आजच्या काळात तंत्रज्ान आद्दि द्दशक्षिामुळे सद्दक्रय आद्दि द्दनरोगी असलेले वृद्ध लोक द्दनरस जीवन जगण्यास नकार देत आहेत, जेव्हा ते अगदी वयाच्या ऐंशीतही एक उद्दिष्टपूिि जीवन जगू शकतात. हे शक्य आहे, कारि नंतरच्या वषाांत केवळ जीवनाचा दजािच (standard of life) नाही, तर जीवनाची गुिवत्ता (quality of life) सुधारण्याद्दवषयीदेखील बरीच जागरूकता आहे. आंतरजाल (internet) सवित्र पोहोचल्यामुळे कंटाळवािे द्दकंवा दुःखी जीवन जगण्याऐवजी सद्दक्रय आद्दि उिेशपूिि जीवन जगण्याची इच्छा असलेले वृद्ध लोक आहेत. जागद्दतकीकरिामुळे (globalisation) ग्रामीि र्ागातील वृद्धांचे जीवनदेखील अप्रत्यक्षररत्या प्रर्ाद्दवत होत आहे. अनेक कुटुंबांनी त्यांच्या अपत्यांना परदेशात स्िलांतररत होताना पाद्दहले आहे; ज्याचा त्यांच्या जीवनावर वेगळ्या प्रकारे पररिाम होतो. याचे स्वतःचे फायदे आद्दि तोटे आहेत. जरी त्यांच्या अपत्यांनी शहरांमध्ये नोकरी केल्यामुळे वृद्धांना एकटे पडल्यासारखे वाटले असले, तरी याचा आद्दििक उन्नतीशीही संबंध आहे. अपत्ये स्वावलंबी होिे हे कुटुंबातील वृद्धांचे जीवन आद्दििकदृष्ट्या उन्नत करू शकते. तिाद्दप, दुसरी बाजू अशी आहे, की अगदी ते जरी आद्दििकदृष्ट्या संपन्न असले, तरीही त्यांना स्वतःची काळजी घेण्यासाठी एकटे सोडले जाते. र्ारतातील एक सामान्य द्दक्रया जी साचेबद्धररत्या वृध्दापकाळाशी संबंद्दधत आहे, ती म्हिजे अध्यात्मवाद (spiritualism). जरी “सत्संग” आद्दि इतर अध्याद्दत्मक प्रवचनांना उपद्दस्ित राहिे यांसारख्या आध्याद्दत्मक द्दक्रयांमध्ये व्यस्त राहिे, हे अनेक ज्येष्ठ लोकांबाबतीत सत्य असले, तरी इतर अनेक वृद्ध व्यिींच्या बाबतीत ते सत्य नाही. काही वृद्ध लोकांनी स्वतःला केवळ आध्याद्दत्मक कायाांपुरते मयािद्ददत ठेवलेले नाही. ते ग्रंिालयांना र्ेट देतात, सकाळी द्दफरायला जातात, संमेलनांचा आनंद घेतात आद्दि जवळच्या द्दठकािी एकटे द्दकंवा द्दमत्रांसह प्रवास करतात. ते सामाद्दजक माध्यमांचा (social media) वापर करिे द्दशकतात आद्दि सवडीच्या वेळात आर्ासी खेळ (virtual games) खेळतात. त्यांच्या आवडीनुसार ते स्तंर् (blogs) द्दलद्दहतात, कला द्दकंवा हस्तकला करतात, आद्दि काही अगदी त्यांच्या अपूिि इच्छा पूिि करण्यासाठी द्दवद्यापीठांमध्ये प्रवेश घेतात. अशा प्रकारे, सामाद्दजक माध्यमे आद्दि तंत्रज्ान यांनी आज अनेक वृद्ध व्यिींचे जीवन बदलले आहे. munotes.in
Page 125
उत्तर-प्रौढावस्िेतील
सामाद्दजक आद्दि व्यद्दिमत्व
द्दवकास-१
125 ७.७ सारांश व्यद्दिमत्त्वाचे काही पैलू द्दस्िर राहतात, तर इतर पैलू लोक त्यांच्या वयानुसार ज्या सामाद्दजक पयािवरिातून मागिक्रमि करतात, ते प्रद्दतद्दबंद्दबत करण्यासाठी बदलतात. व्यिीच्या जीवनाबिल त्याच्या द्दकंवा द्दतच्या र्ावनांवर लक्ष केंद्दित करून एररक्सन यांनी वृद्धत्वाला “अहं-संघटन द्दवरुद्ध औदाद्दसन्य” (“ego-integrity-versus-despair”) अवस्िा म्हटले आहे. पेक यांनी वृद्धत्व पररर्ाद्दषत करण्यासाठी तीन कायाांवर लक्ष केंद्दित केले. लेद्दव्हन्सन यांच्या प्रौढ द्दवकासाच्या द्दसद्धांतानुसार (Theory of Adult Development), संक्रमिाच्या प्रद्दक्रयेतून मागिक्रमि केल्यानंतर व्यिी उत्तर-प्रौढत्वात प्रवेश करते. नॉयगाटेन यांनी लोकांच्या वृद्धत्वाशी सामना करण्याच्या पद्धतींवर लक्ष केंद्दित केले. वय-स्तरीकरि द्दसद्धांत (Age stratification theories) सूद्दचत करतो, की आद्दििक संसाधने, अद्दधकार आद्दि द्दवशेषाद्दधकार यांचे असमान द्दवतरि उत्तर-प्रौढत्वात द्ददसून येते. सुजाितेची (wisdom) व्याख्या जीवनातील व्यावहाररक पैलूंमधील तज् ज्ान म्हिून केली जाते, जे ज्ान, अनुर्व, आद्दि द्दचंतन यांच्या संचयनाद्वारे प्राप्त होते. ते अनुर्वावर आधाररत असल्यामुळे सुजािता वृद्धत्वावर अवलंबून असू शकते. ज्या समाजांमध्ये वृद्ध लोकांचा त्यांच्या सुजाितेसाठी आदर केला जातो, ते समाज सामान्यतः सामाद्दजक संरचना (social structure), द्दवस्ताररत कुटुंबे (extended families), वृद्ध लोकांसाठी जबाबदार र्ूद्दमका, आद्दि वृद्ध लोकांद्वारे महत्त्वपूिि संसाधनांवरील द्दनयंत्रि यांनी द्दचन्हांद्दकत होतात. असंलद्दग्नकरि द्दसद्धांत (Disengagement theory) सूद्दचत करतो, की वृद्ध लोक हळूहळू जगापासून अद्दलप्त होतात, ज्यातून द्दचंतन आद्दि समाधान द्दमळू शकते. याउलट, द्दक्रया द्दसद्धांत (activity theory) सुचद्दवतो, की सवािद्दधक आनंदी लोक जगात व्यस्त राहिे सुरू ठेवतात. सातत्य द्दसद्धांतात (continuity theory) उल्लेद्दखलेली एक तडजोड द्दस्िती (A compromise position) हा सवाांत उपयुि उपगम असू शकतो. क्षद्दतपुतीसह द्दनवडक इष्टतद्दमकरि प्रारूप (selective optimization with compensation) हे सवाांत यशस्वी वाध्यिकाचे सामान्य प्रारूप असू शकते. वृद्ध लोक वेगवेगळ्या पररद्दस्ितींमध्ये राहतात, बहुतेकजि कुटुंबातील सदस्यांसह घरी राहतात. आद्दििक समस्या वृद्ध लोकांना त्रास देऊ शकतात, कारि प्रामुख्याने त्यांचे उत्पन्न द्दस्िर आहे आद्दि आयुमािनाच्या द्दवस्तारासह आरोग्यावरील खचि वाढत असतात. ७.८ प्रश्न १. उत्तर-प्रौढत्वाच्या व्यद्दिमत्व द्दवकद्दसत होण्याच्या मागाांचे वििन करा. २. संसाधने, अद्दधकार आद्दि द्दवशेषाद्दधकार यांच्या द्दवतरिाशी वय कसे संबंद्दधत आहे ते स्पष्ट करा. ३. सुजाितेची व्याख्या द्दलहा आद्दि ते वयाशी कसे सहसंबंद्दधत आहे याचे वििन करा? ४. वृद्धत्वाच्या द्दसद्धांतांमधील फरक स्पष्ट करा. munotes.in
Page 126
द्दवकासात्मक मानसशास्त्र
126 ५. वृद्ध लोक कोित्या पररद्दस्ितीत राहतात आद्दि त्यांना कोित्या अडचिी येतात याचे वििन करा. ६. र्ारतात सद्य पररद्दस्ितीत वृद्ध लोक आद्दििकदृष्ट्या द्दकती सुरद्दक्षत आहेत, यावर चचाि करा? ७.९ संदभय Feldman, R. S. (2014). Development across the Life Span. (7th Ed). New Jersey: Pearson Education munotes.in
Page 127
127 ८ उत्तर-प्रौढावस्थेतील सामाजिक आजि व्यजिमत्त्व जवकास - २ घटक रचना ८.० उद्दिष्ट ् य े ८.१ व ृ द्ध ा प क ा ळ ा त ी ल द्द ि व ृ त्त ीच्य ा स कारात्म क बाबी, ि कारात्म क ब ाबी आद्दि अवस् था ८.२ उत्तर-प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ी ल द्द व व ा ह ८.३ उत्तर-प्र ौढत् वा दरम् य ाि ज ो ड ी द ा र ा च् य ा म ृ त् य ूप्र द्दत सामान्य प्र द्दतद्दि य ा ८.४ उत्तर-प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ी ल ि ा त ेस ंब ंध ा च े स् व रू प ८.५ व ृ द्ध त् व आ द्द ि क ौ ट ं द्द ब क स ंब ंध ८.६ व ृ द्ध ा ंच् य ा शोषिाच ी क ा र ि े आ द्द ि प्र द्द त ब ंध ८.७ स ा र ा ंश ८.८ प्रश्न ८.९ स ंद र् भ ८.० उजिष्ट्ये ह े य द्द ि ट व ा च ल् य ा ि ंत र त म् ह ा ल ा स म ज ेल : ⚫ व ृ द्ध ा प क ा ळ ात ील द्द ि व ृ त्त ीच्य ा स कारात्म क बाबी, ि कारात्म क ब ाबी, आद्दि अवस् था कोि त् य ा ? ⚫ उ त्त र प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ह ो ि ा र े द्द व व ा ह क स े साहा य्य क र त ा त द्द क ं व ा य ातिा द ेत ात? ⚫ व ृ द्ध ा प क ा ळ ा त ज ो ड ी द ा र ा च् य ा म ृत् य ूप्र द्दत काय प्र द्दतद्दि य ा असत ात? ⚫ उत्तर-प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ी ल क ौ ट ं द्द ब क स ंब ंध ा ंच े स् व रू प ⚫ व ृ द्ध ा ंच् य ा श ो ष ि ाच ी क ा र ि े क ो ि त ी आ ह ेत आ द्द ि त े त् य ा च ा प्र द्द त ब ंध कसा करावा ? ८.१ वृद्धापकाळातील जनवृत्तीच्या सकारात्मक बाबी, नकारात्मक बाबी, आजि अवस्था (THE POSITIVES, NEGATIVES AND STAGES OF RETIREMENT IN OLD AGE) ⚫ उत्तर प्रौढावस्थेतील कायय आजि सेवाजनवृत्ती (Work and Retirement in Late Adulthood): श्र ी म त ी प्र ध ा ि ग ेल् य ा म द्द ह न् य ा त ८ ० व ष ा ां च् य ा झ ा ल् य ा. त् य ा श ा ळ े त द्द श द्द ि क ा ह ो त् य ा . त् य ा ंच् य ा स ंप ू ि भ जी वि ात ४० व ष ा ां ह ूि अ द्द ध क क ा ळ श ा ळ े च् य ा व ेळ े ि ंत र, श ैि द्द ि क दृ ष्ट ् य ा munotes.in
Page 128
द्दवकास ात् म क म ािसश ास्त्र
128 च ा ंग ल ी क ा म द्द ग र ी ि क र ि ा ऱ् य ा म ल ा ंि ा द्द श कद्दवण्य ात आद्दि त् य ा ंच ी द्द श क व ि ी (coaching) घ ेण्य ात त् य ा व् य स् त ह ोत्या . ज ेव् ह ा त् य ा ंच् य ा प त ी च े द्द ि ध ि झ ा ल े, त े व् ह ा त् य ा ंि ी द्द ि व ृ त्त ी घ ेऊ ि ओ र र स ा त ी ल आ प ल् य ा गाव ी राहण् य ाच ा द्दिि भ य घ ेत ल ा . ती ज ा ग ा स ंद र ह ो त ी . त ेथ ी ल ल ो क म ैत्र ी प ू ि भ ह ो त े. प र ं त , श्रीमती प्र ध ाि मात्र प्र त् य ि ा त द्द ि व ृ त्त झाल् य ा ि ाहीत. त् य ा ंि ी ग र ी ब म ल ा-म ल ींि ा त् य ा ंच् य ा अभ्या सात मदत क र ि े स रू क े ल े. वर उ ल् ल ेख क े ल ेल े प्र क र ि ह े क ध ी द्द ि व ृ त्त व् ह ा व े, य ा व ृध् द ा प क ा ळ ा त ब ह ु स ंख् य व्यक्ती स ा म ो र े ज ात असिाऱ् य ा क ठ ी ि द्द ि ि भ य ा च े स् प ष्ट उ द ा ह र ि आ ह े. काहींस ाठी स े व ा द्द ि व ृ त्त ी अ व घ ड अ स ू श क त े, क ा र ि आ त ा त् य ा ंच् य ा क ड े स ल् ल ा म ा ग ि ा र े ल ो क ि स त ी ल. तर इ त र ा ंस ा ठ ी स ेव ा द्द ि व ृ त्त ी ह े ‘ स व ड ी च े जीवि’ (‘life of leisure’) द्द च न् ह ा ंद्द क त क रू श क त े. ⚫ वय-भेदाशी लढा देिे (COMBATING AGE DISCRIMINATION): इ त र अ ि ेक ल ो क त् य ा ंच् य ा उत्तर-प्र ौ ढ ा व स् थ ेच् य ा क ा ह ी क ा ळ ा प य ां त क ा म क र ि े स रू ठ े व त ा त, क ा र ि त् य ा ंि ा त् य ा ंच् य ा क ा म ा त ू ि प्र ा प्त ह ो ि ा ऱ् य ा बौद्द द्धक आद्दि सामाद्द जक म ो ब द ल् य ा त ू ि त् य ा ंि ा आ ि ंद द्द म ळ त ो , आ द्द ि त े आ द्द थ भ क क ा र ि ा ंस ा ठ ी द े ख ी ल त े क ाम करत ात. त थाद्दप, क ा ह ी द्द ि य ो क्त े मात्र व ृ द्ध ल ो क ा ं ि ा ि ो क र ी स ो ड ण् य ा स सक्ती करत ात, क ा र ि त् य ा ं ि ा अ स े व ा ट त े, क ी व ृ द्ध ल ो क ि ो क र ी च् य ा म ा ग ण् य ा ं श ी ज ळ व ू ि घ े ऊ श क त ि ाहीत. प्र त् य िा त, व ृ द्ध ल ो क ा ं च े क ल ा, द्द व ज्ञ ा ि द्द क ं व ा स ा द्द ह त् य य ा ंसारख् य ा ि ेत्र ा ंत म ो ठ े य ो ग द ा ि अ स ू श क त े. म ो ठ ् य ा प्र म ा ि ा व र झाल ेल् य ा अ भ् य ा स ा त अ स े आ ढ ळ ल े, क ी व य ह े व ृ द्ध पोलीस अद्दधकारी, अद्दनिशमि क म भ च ा र ी , आ द्द ि त र ं ग-र ि क ा ंच् य ा क ा य भ-क ृ त ीच ा (work performance) र् द्द व ष् य स ू च क ि ाही. उल ट, प्र त् य ेक प्र क र ि ा त त् य ा ंच् य ा क ृ त ी च े व ैय द्द क्त क म ल् य ा ंक ि ह े त् य ा ं च् य ा ए क ं द र क ा य भ-क ृ त ी च े अ द्द ध क अ च ू क र् द्द व ष् य स ू च क ह ो त े (ल ँ ड ी आ द्द ि क ॉ न् ट े, २००४) . त थाद्दप, वय-र् ेद (age discrimination) अ ज ूि ह ी ए क स म स् य ा आ ह े. अ थ भ व् य व स् थ ेची द्दस्थ त ी वय-र् ेद क म ी होण्य ा स मदत करू श क त े . क ं प न् य ा व ृ द्ध प्र ौ ढ ा ंि ा ए क त र क ा य भ द ल ा त र ा ह ण् य ा स ा ठ ी द्द क ं व ा स ेव ा द्द ि व ृ त्त झ ा ल् य ा ि ंत र त्य ात प न् ह ा पर त ण्य ासा ठी प्र ो त् स ा ह ि द ेऊ श क त ा त. त रीह ी, व ृ द्ध ल ो क ा ंस ा ठ ी स ेव ा द्द ि व ृ त्त ी ह े प्र माि (norm) आ ह े. ⚫ सेवाजनवृत्ती: सवडीच्या वेळेचे िीवन िगिे (RETIREMENT: FILLING A LIFE OF LEISURE) : द्द ि व ृत्त ीच्य ा द्द ि ि भ य ा व र अ ि ेक घ ट क ा ंच ा प्र र् ा व अ स त ो . कधी कधी त ो द्द ि ि भ य अ द्द त-त ा ि ा म ळ े घ ेत ल ा ज ा त ो . आ ज ी व ि क ा म क े ल् य ा ि ंत र त् य ा ंि ा थ क व ा य ेत ो . व ृ द्ध ल ो क ा ंि ा त् य ा ंच् य ा ि ोकर ीत ू ि उ त् प न् ि ह ो ि ा र ा त िा व आद्दि व ैफ ल् य य ा ंप ा स ू ि स ट क ा ह व ी अ स त े. त् य ा ंि ा त् य ा ंच् य ा ि ो क र ीत ू ि उ त् प न् ि ह ो ि ा ऱ् य ा व ैफ ल् य ात ू ि स ट क ा अ ि र् व ण् य ा च ी इ च् छ ा अ स त े, क ा र ि त् य ा ंि ा व ा ट त े क ी त े आ ज इ त क े क ा म करत ि ाहीत, द्द ज त क े त े प ू व ी करू श क त ह ो त े. द्द ि व ृ त्त ी घ ेण् य ा च् य ा इ त र क ा र ि ा ंम ध् य े आ र ो न य ा च ी घ स र ि, स ेव ा द्द ि व ृ त्त ीसाठी munotes.in
Page 129
उ त्तर - प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ी ल
सामाद्दजक आ द्दि व् य द्दक्तमत्त् व
द्दव क ा स - २
129 स ंस् थ ा ंि ी द ेऊ क े ल ेल े प्र ोत्सा हिपर माि ध ि द्द क ं व ा त त् सम य ा ंच ा ह ी स म ा व ेश अ स ू श क त ो , द्द क ं व ा काहींि ा त् य ा ंच े द्द ि व ृ त्त ज ी व ि प्र व ा स, अ भ् य ा स द्द क ं व ा त् य ा ंच् य ा ि ा त व ंड ा ंस ो ब त अद्दधक क ा ह ी व े ळ व्यतीत करण्य ासा ठी उ प य ो ग ा त आ ि ा य च े अ स त े. ⚫ सेवाजनवृत्तीच्या अवस्था (STAGES OF RETIREMENT): स ेव ा द्द ि व ृत्त ी च े क ा र ि क ा ह ी ह ी अ स ो, व ृ द्ध ल ो क स ेव ा द्द ि व ृ त्त ी च् य ा अ ि ेक अ व स् थ ा ंच् य ा श ृ ंख ल ेम ध ूि म ा ग भ ि म ि क र त ा त . १. मधुचंद्र कालावधी (Honeymoon period): द्द ि व ृत्त ी च ी स रूवा त ह द्द ि म ू ि च् य ा ट प्प प्प य ा ि े ह ो ऊ श क त े. व य ो व ृ द्ध व् य क्त ी प्र व ा स द्द क ं व ा, ज स े क ी छ ं द व ग ा भ त स ा म ी ल ह ो ि े, क ट ं ब द्द क ं व ा द्द म त्र ा ंस ह द ज ेद ा र व ेळ घ ा ल व ि े अश ा इत र द्दव द्दव ध म ि ो र ं ज क द्द ि य ा, ज े त े क ा य भ क ा ळ ा त क रू श क ल े िव् ह त े, त् य ा ंम ध् य े स् व त : ल ा ग ंत व ू ि घ ेत ा त . २. मोहभंग/ जवरिी (Disenchantment): म ो ह र् ंग द्द क ं व ा द्द व र क्त ी ह ा प ढ च ा ट प्प पा आ ह े. स ेव ा द्द ि व ृ त्त ल ो क ा ं ि ा अ स े व ा ट त े, की द्द ि व ृ त्त ी क े व ळ जशी असावी , अ स े त् य ा ंि ा वा टत े त श ी त ी ि स त े. त् य ा ंिी अ स ा द्द व च ा र क े ल ेल ा अ स ू श क त ो , की आ त ा य ा ट प्प प्प य ा त त् य ा ंि ा ज ी व ि ा च ा आ ि ंद उप र्ोगण् य ास ाठी ख ू प व ेळ द्द म ळ े ल, प ि ल व क र च त् य ा ंच्य ा ह े ल ि ा त य ेऊ श क े ल , क ी द्द ि व ृ त्त ी ह ी त् य ा ंि ी जी कल्पिा क े ल ी ह ो त ी त शी ि ाही. प्र त् य िा त, त् य ा ंि ा त् य ा ंच् य ा अ ग ो द र च् य ा ि ो क र ी स ंब ंध ी च े क ा य भज ी व ि द्द क ं व ा म ैत्र ीस ंब ंध य ा ं च ी अ ि प द्द स् थ त ी ज ा ि व त े आ द्द ि ल व क र च त् य ा ंि ा स् व त ः ल ा व् य स् त ठ े व ि ेद ेख ी ल क ठ ी ि ज ा त े (ऑ स् ब ॉ ि भ, २०१ २). ३. पुनजदयशाजभमुखता (Reorientation): य ा ट प्प प्प य ात, स ेव ा द्द ि व ृत्त झ ा ल ेल े ल ो क आ त ा त् य ा ंच् य ा क ड े अ स ल ेल ा बराच व ेळ त े अ थ भ प ू ि भ प ि े क स ा व्यतीत करत ील, याद्दव षयी द्दव च ार क र ण् य ा स स रू व ा त करत ात. स े व ा द्द ि व ृ त्त व् य क्त ी प य ा भ य ा ं व र प ि द्द व भ च ा र क र त ा त आ द्द ि ि व ी ि आ द्द ि अ द्द ध क अ थ भ प ू ि भ द्द ि य ा, ज स े की स् व य ंस ेव ा, जवळप ासच् य ा र् ागात अ ध भ व ेळ ि ो क र ी त स ा म ी ल ह ो ि े द्द क ं व ा छ ं द द्द व क द्द स त क र ि े य ा ंम ध् य े सहर् ा गी होत ात. ४. सेवाजनवृत्ती जदनचयाय (Retirement Routine): आ ध ीच् य ा ट प्प प्प य ा त य शस् वी झाल् य ास व ृ द्ध व् य क्त ी द्द ि व ृ त्त ी च् य ा द्द ि त् य ि म ा त प्र व ेश क र त ा त. य ेथ े य ा ट प्प प्प य ात व ृ द्ध ल ो क स ेव ा द्द ि व ृत्त ी च ी व ा स् त द्द व क त ा स् व ी क ा र त ा त आ द्द ि ज ी व ि ा च् य ा ि व ी ि ट प्प प्प य ा त उ ि ेश श ो धण्य ा चा प्र य त् ि करत ात. स व भ ल ो क य ा टप्प प्प य ाप य ां त पोहोच त ि ाहीत आद्दि काहीजि अ ज ूि ह ी स ेव ा द्द ि व ृ त्त ी म ळ े अ ि ेक व ष े द्दव रक्त ी (disenchantment) अ ि र् व त ा त. ५. अंत/ समाप्ती (Termination): काही लोक क ा य भद ल ा त प न् ह ा प्र व ेश क रू ि स ेव ा द्द ि व ृत्त ीचा अ ंत क र ि े द्दिवड त ात. प र ं त , ब ह ु त ेक ल ो क ा ंस ा ठ ी समाप्तीच ा ट प्प प ा त ेव् ह ा उ द्भ व त ो , ज े व् ह ा त े म ो ठ ा शारीररक ऱ्हास (physical deterioration) अ ि र् व त ा त. त् य ा ंच ी प्र क ृ त ी स् व त ंत्र प ि े क ा य भ करण्यास ख ू प च ि ा ज ूक ब ि त े. म् ह ि ज ेच त् य ा ंच े आ र ो न य ख ू प द्द ब घ ड त े आ द्द ि त े स् व त ंत्र प ि े क ा म क रू श क त ि ाहीत. munotes.in
Page 130
द्दवकास ात् म क म ािसश ास्त्र
130 प्र त् य ेक ज ि य ा स व भ अ व स् थ ा ंम ध ूि जात ि ाही आद्द ि प्र त् य ेक ा स ा ठ ी हा िम एकसारखा ि सतो. ए क ं द र ी त, स ेव ा द्द ि व ृत्त ीप्र द्दत व् य क्त ी च् य ा प्र द्द त द्द ि य ा प्र थ म त ः द्द ि व ृ त्त ी च् य ा क ा र ि ा ंम ळ े य ेत ा त . उ द ा ह र ि ा थ भ, एखादी व्यक्ती , द्द जला आ र ो न य ा च् य ा क ा र ि ा ंम ळ े द्द ि व ृ त्त ह ो ण् य ा स र् ा ग प ा ड ल े ग ेल े ह ो त े, द्दतला त् य ा व् य क्त ी प ेि ा ख ू प व ेग ळ ा अ ि र् व अ स ेल, द्दजला आप ल्य ा ि ोकरीद्द वषय ी प्र ेम ह ो त े आ द्द ि स ेव ा द्द ि व ृ त्त ी च् य ा व य ा म ळ े द्द ि व ृ त्त झ ाली. द्द ि व ृत्त ी च े म ा ि द्द स क द ूर ग ा म ी प र र ि ा म व् य क्त ी प र त् व े द्द र् न् ि अ स ू श क त ा त . एखादी व्यक्ती ए क उ त्त म स ेव ाद्द ि व ृ त्त ी च ी य ो ज ि ा क र ण् य ा स ा ठ ी अ ि ेक ग ो ष्ट ी करू श क त े. ⚫ उत्तम सेवाजनवृत्तीची योिना कशी करावी? (How to plan a good retirement?) व ृ द्ध ा प क ा ळ-शास्त्र ज्ञ - Gerontologists ( व ृ द्ध ा प क ा ळ ा व र स ंश ो ध ि क र ि ा र े स ंश ो ध क ) अ स े द श भ द्द वत ात, की अ स े अ ि ेक घ ट क आ ह ेत, ज े य श स् व ी द्द ि व ृ त्त ी श ी स ंब ंद्द ध त आ ह ेत (ि ू ि , स् ट ीफ न्स, आद्दि अल्प ास, २००९). ➢ आ द्द थ भ क स र द्द ि त त ेस ा ठ ी आ ग ा ऊ य ो ज ि ा त य ार करा. स ेव ा द्द ि व ृ त्त ज ी व ि ा स ा ठ ी प ैश ा ंच ी ब च त क र ा . आ द्द थ भ क त ज्ज ज्ञ ा ंच े म् ह ि ि े अ स े आ ह े, क ी क े व ळ द्द ि व ृत्त ी व ेत ि ा च ी र क् क म अ प र ी अ स ू श क त े, म् ह ि ूि व ैय द्द क्त क ब च त क र ि ेद ेख ी ल ख ू प उ प य क्त ठ र े ल . व ैद्य क ी य द्द व म ा अ स ि ेद ेख ी ल ख ू प म ह त् व ा च े आ ह े. ➢ ह ळ ू ह ळ ू क ा म ा त ू ि म ा घ ा र घ ेि े ह े आ व श् य क आ ह े. क ध ी क ध ी ए ख ा द ी व् य क्त ी प ू ि भ व ेळ क ा म ाक ड ू ि अ ध भव ेळ क ा म ा क ड े व ळ ू श क त े. य ा म ळ े व ृ द्ध व् य क्त ी ल ा प ू ि भ व ेळ स ेव ा द्द ि व ृत्त ी स ा ठ ी त य ा र ह ो ण् य ा स म द त ह ो ऊ श क त े. ➢ एखादी व्यक्ती द्द ि व ृ त्त ह ो ण् य ा प ू व ी द्द त ि े स् व त ः च् य ा आ व ड ी श ो ध ि े द ेख ी ल म ह त्त् व ा च े आ ह े. त म च् य ा व त भ म ा ि ि ोकरीद्दव षयी त म् ह ा ल ा क ा य आ व ड त े, ह े शोध ा आद्दि त म् ह ी त म च् य ा आवडींि ा सव डीच्य ा व ेळ े त ी ल द्द ि य ा ंम ध् य े क स े र प ा ंत र ी त करू शकत ा, य ाच ा द्दव चा र करा. ➢ ज र व य स् क र व् य क्त ी द्द व व ा द्द ह त अ स ेल, त र आ द श भ स ेव ा द्द ि व ृ त्त ीद्दव षयी स् वतःच्या म त ा ंद्दव षयी जोडीदाराबरोबर च च ा भ क र ि े अ त् य ंत म ह त्त् व ा च े आ ह े. द ो न् ह ी जोडीद ा र ा ंि ा अ ि क ू ल अ श ी य ो ज ि ा त् य ा व् य क्त ी ि े शोधि े ग र ज ेच े आ ह े. ➢ द्द ि व ृत्त ी ि ंत र एखाद्याला क ठ े र ा ह ा य च े आ ह े, य ाच ी य ोज ि ा त य ार क र ा . त ा त् प रत्य ा स् वर पात एखादी व् य क्ती ज्जय ा स म द ा य ा त ज ा ण् य ा च ा द्द व च ा र क र त आ ह े, त ेथ े ज ा ऊ ि क स े व ा ट त े य ा च ा अ ि र् व घ ेऊ श क त े. ➢ व ृ द्ध प्र ौ ढ स ध् य ाच् य ा घ र ा त ी ल ज ा ग ा क म ी क र ण् य ा ब ि ल ज ा ि ू ि घ ेऊ श क त ा त . क ो ि त े ख च भ क म ी क र त ा य ेत ी ल, य ा च ा क ा ळ ज ी प ू व भ क द्द व च ा र क रू ि द ेख र् ा ल ख च भ क म ी क र त ा य ेऊ शकत ो. munotes.in
Page 131
उ त्तर - प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ी ल
सामाद्दजक आ द्दि व् य द्दक्तमत्त् व
द्दव क ा स - २
131 ➢ व य ो व ृ द्ध प्र ौ ढ त् य ा ं च ा व ेळ स् व य ं स ेव ा करण्य ासा ठीद े ख ी ल व्यती त करण्यास ाठी य ो ज ि ा क रू श क त ा त . व ृ द्ध ा प क ा ळ ाक ड े वा ट चा ल करिा ऱ्य ा ल ो क ा ंक ड े अ ि ेक क ौ श ल् य े अ स त ी ल, ज्ज य ा ं च ा उ प य ो ग ग ैर-सरकारी स ंस् थ ा (NGOs) छ ो ट ् य ा व् य व स ा य ा ंस ा ठ ी करूि घ ेऊ श कत ात. ८.२ उत्तर प्रौढावस्थेतील जववाह (MARRIAGES IN LATE ADULTHOOD) ⚫ नातेसंबंध: िुने आजि नवीन: आिारपि आजि आरोग्यामध्ये (Relationships: Old and New in Sickness and in Health) मिो ज, व य व ष े ९ ४ ह े स् प ष्ट क र त ा त , क ी त े त् य ा ंची पत् ि ी सद्दव त ा, व य व ष े ९० य ा ंिा क स े र् ेटल े. मिो ज द्दशमला य ेथ ी ल स् ट ेट ब ँ क ऑ फ इ ंद्द ड य ा म ध् य े त ैि ा त ह ोत े. त् य ा ंि ा ए क ट े प ि ा जािव त होत ा. म् ह ि ूि त े द्द श म ल् य ा त ी ल ए क ा ग ज ब ज ल ेल् य ा रस् त् य ाव रील प स् त क ा ंच् य ा द क ा ि ा त ग ेल े. मिो ज य ा ं ि ी ए क प स् त क द्द ि व ड ल े. त ेच प स् त क स द्द व त ा य ा ंि ीह ी द्द ि व ड ल े ह ो त े. अ श ा प्र क ा र े त् य ा ंच ी र् ेट झ ा ल ी आ द्द ि त् य ा ंच् य ा र् ेट ी च े रू प ा ंत र प्र ेम ा त झ ा ल े. च ा र म द्द ह न् य ा ंि ंत र त् य ा ंचा द्द वव ाह झाला. एका व ष ा भ ि ंत र त् य ा ंच ी आ स ा म म ध् य े बदली झाली. स द्द व त ा त् य ा ंि ा दररोज एक पत्र द्दलद्दहत. मात्र, मिो ज उत्तम द्द ल द्द ह ि ा र े ि व् ह त े. त् य ा ंि ी त् य ा ंि ा फ क्त ए क द ा च प त्र द्द ल द्द ह ल े, ज े त् य ा रोज वा चत असत. मिो ज आ द्द ि स द्द व त ा य ा ं च् य ा त ी ल द्द ज व् ह ा ळ ा आ द्द ि आ प ल क ी य ा ंि ी त् य ा ंच े ि ा त े दृढ झ ा ल े. ह ेच ि ा त े त् य ा ंच् य ा आ य ष् य ा त आ ि ंद आ ि त र ा ह त े. उत्तर-प्र ौढत् वाम ध् य े ल ो क ा ंच् य ा स ा म ा द्द ज क ज ग ा च े स् व रू प क स े अ स त े? य ा प्र श्न ा च े उ त्त र द ेण् य ा स ा ठ ी व ृ द्ध ा प क ा ळ ा त ी ल द्द व व ा ह ा च े स् व रू प द्द व च ा र ा त घ् य ा व े ल ा ग ेल. ⚫ उत्तर-प्रौढावस्थेतील जववाहाचे स्वरूप (Nature of marriages in late adulthood): ह े ज ग प र ष ा ंच े आ ह े अ स े द्द द स त े, कारि वय ाच् य ा ६५ व ष ा ां ि ंत र द्दव वा ह करिारा प र ष-व ग भ द्द स्त्र य ा ंच् य ा त ल ि ेत फ ा र म ो ठ ा आ ह े. ह े य ा म ळ े अ स ू श क त े, क ी ७ ० % द्द स्त्र य ा त् य ा ंच् य ा प त ी प ेि ा क ा ह ी व ष े अद्दधक जगत ात. उप लब् ध असिाऱ् य ा प र ष क म ी अ स ल् य ा म ळ े य ा द्द स्त्र य ा प ि द्द व भ व ा ह क र ण् य ा च ी श क् य त ा ि स त े. स म ा ज ा च े द्द ि य म स चद्दवत ात, की द्द स्त्र य ा ं ि ी त् य ा ंच् य ा प ेि ा व य ा ि े अ द्द ध क अ स ि ा ऱ् य ा प र ष ा ंश ी ल न ि क र ा व े. द्दस्त्र य ा अगदी जीवि ातील ि ंत र च् य ा व ष ा ां त ह ी अद्दवव ाद्दहत का राहत ात, य ा च े ह े क ा र ि अ स ू श क त े. त थ ा द्द प, य ा म ळ े प र ष ा ंि ा ख ू प च स ह ज प ि े प ि द्द व भ व ा ह करण्याची परवाि गी प्र ा प्त ह ो ऊ श क त े, क ा र ि अ ि ेक द्द स्त्र य ा उ प ल ब् ध अ स ू शकत ील, ज्जया जोडीदार बि ण् य ास पात्र असत ील (द्दि आस आद्दि ब ेंग ट ् स ि, १९८७) . ज ी व ि ा च् य ा उ त्त र ा ध ा भ त द्दव वा ह झ ा ल ेल े ल ो क म् ह ि त ा त, क ी त े त् य ा ंच् य ा व ैव ा द्द ह क ज ी व ि ा त स म ा ध ा ि ी आ ह ेत . त् य ा ंच ा/ची जोडीदार त् य ा ं ि ा स ा ह च य भ आ द्द ि र्ा वद्द ि क आ ध ार द ेत ो/द ेत े. व ृ द्ध ा प क ा ळ ा त दोन् ही जोडीद ा र द ी घ भ क ा ळ ए क म ेक ा ंस ो ब त अ स त ा त. ह े त् य ा ंि ा ए क म ेक ा ंद्दव षयी ची उ त्त म अ ंत दृ भ ष्ट ी द ेख ी ल प्र द ा ि क र त े (जोस आद्दि अल्फो न्स, २००७). munotes.in
Page 132
द्दवकास ात् म क म ािसश ास्त्र
132 त थाद्दप, द्द व व ा ह ा च् य ा स व भच ब ाब ी समाध ा ि कारक ि सतात. ए क द्द क ं व ा द ो न् ह ी जोडीद ार त् य ा ंच् य ा ज ी व ि ा त बद ल अ ि र् व त अ स ल् य ा म ळ े द्द वव ा द्दहत जोडपी ग ंर् ी र त ि ा वद ेख ी ल अ ि र्व ू शकत ात. उ द ा ह र ि ा थ भ, ए क द्द क ं व ा द ो न् ह ी जोडीद ा र ा ंची द्द ि व ृत्त ी ज ो ड प्प य ा च् य ा ि ा त ेस ंब ंध ा च् य ा स् व रू प ा म ध् य े स क ा र ा त् म क द्द क ं व ा ि क ा र ा त् म क ब द ल आ ि ू शकत े (ह ेन्र ी, द्दमलर आ द्दि द्दजयार स ो, २००५) . घटस्फोट (DIVORCE): क ा ह ी ज ो ड प्प य ा ंस ा ठ ी व ैव ा द्द ह क ज ी व ि ा च ा त ा ि इ त क ा ज ा स् त असत ो, की एक द्द क ं व ा द स र ा जोडीदार घटस् फोट ाच ी मागिी करत ो . ग ेल् य ा क ाही व ष ा ां प ा स ू ि घ ट स् फ ो ट ाच े दर व ा ढ ल े आ ह ेत. ज ी व ि ा च् य ा व ेग व ेग ळ् य ा ट प्प प्प य ा ंव र घ ट स् फ ो ट ा च ी क ा र ि े व ेग व ेग ळ ी अ स त ा त . ज ो ड ी द ा र शोषि/छळ करिारा (abusive) द्द क ं व ा म द्य प ी अ स ल् य ास स्त्र ी घटस् फो ट ाच ी मागि ी करत ात. त र प त ी घ ट स् फ ो ट घ ेत ा त, कारि त् य ा ंि ा एक त र ि स्त्र ी सापडल ेली अ स त े. अ ि ेक व ेळ ा द्द ि व ृ त्त ी ि ंत र त ाबडत ोब घट स् फो ट होत ो, क ा र ि प र ष व्या वस ाद्दय क कारद्दकदीत उच्च स ह र् ा ग ा म ळ े त ि ा व अ ि र् वत ात, जो त ाि एकाएकी िसतो. क ा म ा च् य ा अ च ा ि क अ ि प द्द स् थ त ी म ळ े त् य ा च े प य भ व स ा ि माि द्द सक त्रास अ ि र् व ण् य ा त होऊ शकत े (सोलोमि आद्दि इ त र, १९९ ८). आ य ष् य ात उशीरा घ ेत ल ेल े घटस् फो ट क ध ी क ध ी ह ा त ा ळ ि े प ा त्र प र ष ा ंचा स ंर् ा व् य स म ू ह उप लब् धत ेच ा अ र् ा व अस ल् य ा म ळ े द्द स्त्र य ा ंसाठ ी फा र कठी ि जात े. य ा म ळ े व ृ द्ध घटस् फो द्दटत स्त्री प ि द्द व भ व ा ह करण्याच ा द्दव चा र करत ि ाहीत. अ ि ेक द्द स्त्र य ा ंस ा ठ ी द्दव व ाह ही स व ा भ द्द ध क म ह त् व ा च ी र् ू द्द म क ा आ ह े, ज्ज य ा ि े त् य ा ंच् य ा ज ी व ि ाच े क ें द्द ि य स् व त् व (centre identity) द्द ि म ा भ ि क े ल े. त्य ा घ ट स् फ ो ट ा ल ा म ो ठ े अ प य श म ा ि ू श क त ा त . य ा म ळ े घटस् फो द्दटत द्द स्त्र य ा ंच े ज ी व ि आ द्द ि आ ि ंद य ा ंच् य ा ग ि वत्त े ल ा ह ा ि ी प ो ह ो च ू शकत े (ड े द्द व् ह स आ द्द ि ड ें ट ि, २००२) . क ा ह ी व ेळ ा, व ृ द्ध स्त्र ी आद्द ि प र ष, ज े घटस् फो द्दटत असत ात द्द क ं व ा त् य ा ंच े ज ो ड ी द ा र मरि प ा व ल ेल े अ स त ा त , त े ि व ी ि ि ा त ेस ंब ंध ा ं च ा शोध घ ेत ा त . ि व ी ि स ंर् ा व् य जोडीदार श ो ध ण् य ा स ा ठ ी अ ि ेक व् य ू ह त ंत्र े व ा प र ल ी जात ात, ज स े क ी अद्दवव ाद्दहत ल ो क ा ंच् य ा स ंघ ट ि ेत (singles organisation) स ा म ी ल ह ो ि े द्द क ं व ा सोबत शोध ण् य ासा ठ ी आ ंत र ज ा द्द ल क ा ख ा त े (internet account) व ा प र ि े ( ड प इ स, २००९). ज े ल ो क आज ीव ि अ द्द व व ा द्द ह त र ा द्द ह ल े आ ह ेत ,त् य ा ंि ा उत्तर-प्र ौढत् वा त जाण्य ास कमी अड चि ी अ स ू शकत ात, क ा र ि त े द ी घ भक ा ळ ा प ा स ू ि ए क ट े र ा ह त आ ह ेत . ज्ज य ा ंच ा क ध ी ह ी द्द व व ा ह झ ा ल ा ि ा ह ी , त े द ी घ भकाळास ा ठ ी स् व त ंत्र प ि े ज ी व ि ज ग त आ ह े त . म् ह ि ूि व ृ द्ध ा प क ा ळ ाच् य ा द्द द श ेि े ह ो ि ा र े स ंि म ि ख ू प बदल घ ेऊ ि य ेत ि ाहीत. कधी ही द्दव वा ह ि क े ल ेल े (Never-married) व ृ द्ध ल ो क प्र त् य िा त क म ी ए क ट े प ि ा आ द्द ि स् व ा त ंत्र् य ा च ी अद्दधक जािी व असल्य ाच े ि ोंद वत ात ( न् य ू ट ि आ द्द ि क ी थ, १९९ ७). ⚫ जनवृत्ती हाताळिे: खूप एकत्र राहिे? (DEALING WITH RETIREMENT: TOO MUCH TOGETHERNESS?) ज ेव् ह ा मोहि य ा ंि ी अ ख ेर ी स प ू ि भ व ेळ क ा म क र ि े ब ंद क ेल े, त् य ा ंची पत् ि ी रर ि ा य ा ंि ा घरात ील त् य ा ंच्य ा वा ढत्य ा उ प द्द स् थ त ी च े क ा ह ी प ैल ू त्र ा स द ा य क जािवल े. त् य ा ंचा द्द वव ाह munotes.in
Page 133
उ त्तर - प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ी ल
सामाद्दजक आ द्दि व् य द्दक्तमत्त् व
द्दव क ा स - २
133 दृढ होत ा. प र ं त , त् य ा ंच् य ा रोजच् य ा द्ददि िम ात ील त् य ा ंच ा ह स् त ि ेप आद्दि त्य ा फो ि वर कोि ाबरोबर बोलत होत्य ा आद्द ि ज ेव् ह ा त् य ा ब ा ह ेर ज ा त , त ेव् ह ा त् य ा क ठ े ज ा त, अश ा सततच्य ा प्र श्न ा ंि ी त् य ा अिरशः त्रास ल्य ा होत्या. अ ख ेर ी स , त् य ा घ र ा त क म ी व ेळ व्यतीत करू लागल्य ा. ह े ख ू प द्द व र ो ध ा र् ास ी ह ो त े. ज ेव् ह ा म ो ह ि द्द ि व ृ त्त ह ो ि ा र ह ो त े, त ेव् ह ा त् य ा मोहिस ो ब त व ेळ व्यतीत करण्याच ी वा ट पाहत होत्य ा. आत ा ज ेव् ह ा त े द्ददव सर् र घरी होत े, त् य ा ंच् य ा स त त च् य ा उ प द्द स् थ त ी म ळ े त् य ा ंि ा त् य ा ंच्य ासह स ख क र व ा ट त ि व् ह त े. म ो ह ि आ द्द ि र ी ि ा य ा ंच े ज ी व ि ब ह ु त ेक घ र ा ंम ध् य े आ ढ ळ त े त स ेच ह ो त े. अ ि ेक ज ो ड प्प य ा ं स ा ठ ी द्द ि व ृत्त ी म् ह ि ज े ि ा त ेस ंब ंध प न् ह ा प र र र् ा द्द ष त कर ण्य ाच ी गरज, ज्जया अथ ी कधी कधी द्द ि व ृ त्त ी म ळ े द्दव वा हा त ील इ त र क ो ि त् य ा ह ी ट प्प प्प य ा प े ि ा ए क त्र अद्दधक व ेळ व् य त ी त क े ल ा ज ा त ो . त स ेच प र ष ा ंि ा त् य ा ंि ी य ा प ू व ी ि क े ल ेल् य ा घ र ा त ी ल क ा म ा ंच े ओ झ े व ा ट ू ि घ् य ाव े ल ा ग त े. क द्द ल क (२००२) य ा ंि ी क े ल ेल् य ा अ भ् य ा स ा त अ स े आ ढ ळ ू ि आ ल े, क ी द्द ि व ृ त्त ी ि ंत र च् य ा जीवि ात र् ू द्द म क ा व् य त् ि म (role reversal) ज ा ग ा घ ेत ो . प त ीं प ेि ा प त् ि ीं ि ा अ द्द ध क स ह व ा स ह व ा अ स त ो . स त्त े च े स म ी क र िद ेख ी ल ब द ल त े. प र ष अ द्द ध क प्र ेम ळ ब ि त ा त आद्दि द्दस्त्र य ा अ द्दध क दृढद्दिश्चय ी (assertive) होत ात. ⚫ वृद्ध होत असिाऱ्या िोडीदाराची काळिी घेिे (CARING FOR AN AGING SPOUSE): कधी कधी आ र ो न य ा च् य ा क ा र ि ा ं म ळ े जोडीद ा र ा ंि ा त् य ा ंच् य ा ज ो ड ी द ा र ा च् य ा आ र ो न य ा च ी अ श ा प्र क ा र े क ा ळ ज ी घ् य ा व ी ल ा ग त े, ज्ज य ा च ी त् य ा ंि ी उ त्त र-प्र ौ ढ ा व स् थ ेत कधी कल्पिा ह ी क ेल ेली ि स त े. ह े बदल व ैफ ल् यज ि क द्द क ं व ा थ क व ि ा र े अ स ू श क त े. उ द ा ह र ि ा थ भ. ए क ा म द्द ह ल ेि े अश ी द्द ट प्प प ि ी क े ल ी होत ी - “म ी ख ू प र ड त े, क ा र ि म ा झ े आ य ष् य अ स े अ स ेल अ स े म ल ा क ध ी च व ा ट ल े ि व् ह त े. ब ा थ रू म स ा फ क र ि े, त् य ा च े क प ड े ब द ल ि े, स ब ंध व ेळ त् य ा च े क प ड े ध ि े अ श ी स् वत: बद्धल मी अ प ेि ा क े ल ी ि व्हत ी. मी माझ् य ा वय ा च्य ा द्द वशी त म ल ा ंच ी क ा ळ ज ी घ ेत ल ी आद्दि आत ा मी माझ् य ा पत ीच ी काळज ी घ ेत आ ह े” ( ड ो र े स आद्दि इ त र, १९८७; प ृ ष्ठ ि . १ ९ ९-२००). काही लोक आज ारी आद्दि म ृ त् य श य् य े व र अ स ि ा ऱ् य ा ज ो ड ी द ा र ा च ी क ा ळ ज ी घ ेण् य ा क ड े स क ा र ा त् म क दृ ष्ट ी क ो ि ा त ू ि प ा ह त ा त . त् य ा द्द व ष य ी त े प्र ेम आ द्द ि स म प भ ि दाखव ण्य ा ची अ ंद्द त म स ंध ी म् ह ि ूि द्द व च ा र क रत ात. काही काळज ीव ाहू म्हित ात, क ी त् य ा ंि ा ज ो ड ी द ा र ा च ी क ा ळ ज ी घ ेण् य ाच ी ज ब ा ब द ा र ी द्द म ळ ा ल् य ा ि े त् य ा ंि ा स म ा ध ा ि व ा ट त े. ज स ज स े त े क ा ळ ज ी घ ेण् य ा च् य ा त ि ा व ा श ी ज ळ व ू ि घ ेत ात, त सतसा त े अ ि र् व त अ स ल ेल ा र्ाव द्दि क थ क वा (emotional fatigue) कमी होत ो. त र ी ह ी क ा ळ ज ी घ ेि े ख ू प क ठ ी ि अ स ू श क त े आद्दि त् य ाच ा जोडीदाराच् य ा शारीररक आद्दि माि द्दसक आर ोनय ा वर हाद्दि कारक पररिाम होऊ शकतो. क ा ळ ज ी घ ेि े इ त क े अवघड काम य ा म ळ े अ स ू श क त े, की क ा ळ ज ी घ ेि ा र ा श ा र ी र र कदृ ष्ट ् य ा उत्तम ि स ेल . ह े त् य ा ंच्य ा शारीररक आद्दि माि द्दसक आर ोनय ाव र ि कारात्म क पररिाम करू शकत े. munotes.in
Page 134
द्दवकास ात् म क म ािसश ास्त्र
134 अभ्यास अ स े द श भ द्द व त ा त , क ी काळज ीव ाहू ह े क ा ळ ज ी ि घ ेि ा ऱ् य ा ं च् य ा त ल ि ेत जीवि ाबिल कमी समाध ाि अ ि र् वत ा त ( ड े द्द व् ह स आद्दि इ त र, २०१४). ब ह ु त ेक प्र क र ि ा ंम ध् य े स ा म ा न् य त ः अ स े द्द द स ू ि आ ल े आ ह े, क ी जो जोडीदार काळज ी घ ेत ो- त ी प त् ि ी अ स त े. य ा च े प द्द ह ल े क ा र ि अ स े अ स ू श क त े, क ी प र ष ा ंम ध् य े द्द स्त्र य ा ंप ेि ा लवकर म ृ त् य ू प ा वण् य ा च ी प्र व ृ त्त ी अ स त े आ द्द ि त् य ा म ळ े त े म ृ त् य ू ल ा ज ब ा ब द ा र ठ र ि ा ऱ् य ा आ ज ा र ा ंि ी स ंि द्द म त ह ो ऊ श क त ा त . द स र े क ा र ि अ स े अ स ू श क त े, की समाजाच् य ा प ा र ं प ा र र क द्द ल ंग-आधार रत र् ू द्द म क ा ंम ळ े (gender roles) द्द स्त्र य ा ंि ा ‘ि ै स द्द ग भ क’ क ा ळ ज ी व ा ह ू म ा ि ल े ज ा त े. प र र ि ा म ी, आ र ो न य स ेव ा प्र द ा त े अ स े स चद्दवत ात, की प त ी ि े पत् ि ीच ी क ा ळ ज ी घ ेण् य ा प े ि ा प त् ि ी ि े प त ी च ी क ा ळ ज ी घ् य ा व ी . ८.३ उत्तर-प्रौढत्वादरम्यान िोडीदाराच्या मृत्यूप्रजत सामान्य प्रजतजिया (THE TYPICAL REACTIONS TO THE DEATH OF A SPOUSE DURING LATE ADULTHOOD) ⚫ िोडीदाराचा मृत्यू: जवधुर/ जवधवा होिे (Death of a Spouse: Becoming Widowed) ज ो ड ी द ा र ा च ा म ृ त् य ू ह ी ख ू प व ेद ि ा द ा य क घ ट ि ा अ स ू श क त े. द्द व श ेष त ः, ज्ज य ा ंचा लहा ि वय ात द्द व व ा ह झ ा ल ेल ा अ स त ो , त् य ा ंच् य ा स ा ठ ी ज ो ड ी द ा र ा च ा म ृ त् य ू ह ा ि क स ा ि ा च ी त ी व्र र्ाविा घ ेऊ ि य ेऊ श कत ो आद्दि त् य ा म ळ े आ द्द थ भ क आ द्द ि स ा म ा द्द ज क अ ड च ि ी उ द्भ व ू शकत ात. जर द्द वव ाह य शस् व ी झ ा ल ा अ स ेल, त र ज ो ड ी द ा र ा च ा म ृ त् य ू म् ह ि ज े द्द म त्र/म ैत्र ी ि द्द क ं व ा स हचारी/सह चा रर िी द्द क ं व ा म द त ि ी स ग म ा व ण् य ा स ा र ख े अ स त े. उत्तर-प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ज ो ड ी द ा र ा च् य ा म ृ त् य ू च ा व ृ द्ध ा प क ा ळ ा प ेि ा अद्दधक परर िा म होत ो, क ा र ि व ृद्धापकाळात एखादी व्यक्ती क ा म द्द क ं व ा स ा म ा द्द ज क ज ा ल स ंप क ा भम ध् य े कमी ग ं त ल ेली असत े. ए क द ा ज ो ड ी द ा र ा च ा म ृ त् य ू झ ा ल ा, की ज ो ड ी द ा र ा ल ा ि व ी ि आ द्द ि अ प र र द्द च त र् ू द्द म क ा घ् य ा व ी ल ा ग त े, त ी म् ह ि ज े व ैध व् य (widowhood). त े ज्ज य ा र् ू द्द म क े श ी स व ा भ द्द ध क पररद्दचत ह ो त े, त े त ी र् ू द्द म क ाद ेख ी ल ग म ा वत ात. स म ा ज ह ी त् य ा ंच् य ा क ड े ज ो ड प े म् ह ि ूि ि ा ह ी, त र व् य क्त ी म् ह ि ूि प ा ह त ो . ह े स व भ ग ंर् ी र द ः ख आद्दि शोक (grief) द्द ि म ा भ ि क रू श क त े. व ैध व् य द्द व द्द व ध ि व् य ा म ा ग ण् य ा घ े ऊ ि य े ऊ श क त े. द्ददव सर् रात ी ल घडाम ो ड ीं च ी द े व ा ि-घ ेव ा ि कराय ल ा कोि ी िस त े. ह य ा त अ स ल ेल् य ा ज ो ड ी द ा र ा ल ा आ त ा ज ी क ा म े प ू व ी म ृ त ज ो ड ी द ा र ा ि े क ेल ेल ी अस ाव ीत त ी द ैि ंद्द द ि घ र ा त ी ल क ा म े क र ा व ी ल ा ग त ा त . स रू व ा त ी ल ा क ट ं ब आ द्द ि द्द म त्र आधार द े त ा त, प र ं त ल व क र च द्द व ध र /द्दव ध व ा व्यक्ती ला एकल असण्या शी स् व त ः ह ूि ल व क र ज ळ व ू ि घ् य ा व े ल ा ग त े. द्द व ध र /द्दव ध वा ज ोडीदाराल ा स् व य ंप ा क आ द्द ि इ त र द ैि ंद्द द ि ज ी व ि ा त ी ल द्द ि य ा द्द क ंव ा त ी क ौ श ल् य े द्दशकण्य ा साठी ज ळ व ू ि घ ेि े द्द श क ा व े ल ा ग त े, ज ेि े कर ि एकल र ा ह ूि ह ी आ प ल े ज ी व ि स र ळ ी त प ि े ज ग त ा य ेई ल (द्दस्म थ , २०१२). ल ो क ा ंच े स ा म ा द्द ज क ज ी व ि द ेख ी ल ल ि ि ी यररत् य ा बदलत े. द्द व व ा द्द ह त ज ो ड प्प य ा ं च ा इ त र द्द व व ा द्द ह त ज ो ड प्प य ा ंब र ो ब र द्द म स ळ ू ि र ा हण्य ाक ड े कल असत ो, प र ं त अस े म ैत्र ी च े स ंब ंध munotes.in
Page 135
उ त्तर - प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ी ल
सामाद्दजक आ द्दि व् य द्दक्तमत्त् व
द्दव क ा स - २
135 कमी होऊ शकत ात. त् य ाच ी ज ागा इ त र अद्दवव ाद्दहत/एकल ल ो क ा ंश ी ि व ी ि प्र स् थाद्दपत झ ा ल ेल ी म ैत्र ी घ ेऊ श क त े. जरी अ ि ेक ा ंक ड े आ द्द थ भ क स र ि ा प्र द ा ि क र ण् य ा स ा ठ ी द्द व म ा, ब च त द्द क ं व ा द्द ि व ृ त्त ी व ेत ि अ स त े, आ द्द थ भ क स म स् य ा या द्द व ध र /द्द व ध व ा ल ो क ा ंच् य ा ज ी व ि ा त ी ल प्र म ख स म स् य ा असत ात. काही द्दस्त्र य ा त् य ा ंच् य ा ज ो ड ी द ा र ा च् य ा म ृ त् य ू म ळ े अ ज ू ि ह ी त् य ा ंच् य ा आ द्द थ भ क द्दस्थ त ीत घट अ ि र् व त ा त. य ाच े प य भ व स ा ि काही स क्त ी च े आ द्द थ भ क द्द ि ि भ य घ ेण् य ा म ध् य े ह ो ऊ श क त े, ज स े क ी दोन् ही जो डीदार द ी घ भ क ा ळ ए क त्र र ा द्द ह ल ेल् य ा घराच ी द्दव िी क र ि े. ⚫ वैधव्याशी िुळवून घेण्याच्या प्रजियेत तीन अवस्थांचा समावेश होतो (The process of adjusting to widowhood involves three stages) १. तयारी (Preparation): य ा ट प्प प्प य ात, जोडीदार अ ख ेर ी स य ेि ा ऱ् य ा जोडीदाराच् य ा स ंर् ा व् य म ृ त् य ूसा ठी अ ि ेक व ष े स् वतःला त य ार करत ात. य ा म ध् य े म ू ल र् ू त प ि े अ ि क ल ि ी य व त भ ि (adaptive behaviour) द्द श क ि े, क ौ श ल् य े आ द्द ि ि म त ा द्द व क द्द स त क र ि े, प व ा भ ि म ा द्द ि त व त भ ि ा व र (anticipatory behaviour) ल ि क ें द्द ि त क र ि े, ज स े क ी ज ी व ि द्द व म ा ख र े द ी क र ि े, इ च्छ ापत्र त य ा र क र ि े, व ृ द्ध ा प क ा ळ ा त क ा ळ ज ी घ ेण् य ास ाठी अ प त् य े ध ा र ि क र ण् य ा च ा द्द ि ि भ य (र ो क े आ द्द ि श ेरी, २००२) . २. वैधव्य (Widowhood): य ा ट प्प प्प य ात, शोक (grief) आद्दि शोकमनित ा (mourning) य ा ज ो ड ी द ा र ा च् य ा म ृ त् य ूप्र द्दत असिा ऱ्य ा त त् काळ प्र द्दतद्दि य ा आ ह ेत. य ा च ी स र व ा त माि द्दसक आघात आद्दि जोडीदार गमाव ण्य ाच े त ीव्र द : ख य ा ंि ी ह ो त े. ह े य ास ाठी स रू र ा ह त े, की ह य ा त अ स ि ा ऱ् य ा ज ो ड ी द ा र ा ल ा ह े ि क स ा ि द्द ि म ा भ ि क र ि ा ऱ् य ा र् ा व ि ा ंम ध ू ि ब ा ह ेर प ड ि े आ व श् य क अ स त े. त् य ा म ळ े , य ा िि ाला शोक हा ख ू प म ह त्त् व ा च ी र् ू द्द म क ा ब ज ा वतो. व्यक्तीि े स म प द ेश क ाक ड ू ि आधार प्र ा प्त क र ि े आ द्द ि श ो क ा त ू ि ब ा ह ेर प ड ि े (grief work) आद्दि वा स् त व-प र ी ि ि क र ि े (reality testing) य ा ंम ध् य े व् य स् त र ा ह ि े आ व श् य क अ स त े. एखादी व्यक्ती श ो क ा त ू ि ब ा ह ेर य ेण् य ा स द्द क त ी व ेळ घ ेत े, ह े इ त र ा ंक ड ू ि प्र ाप्त होि ाऱ् य ा आधारा ची व्य ापकत ा आद्दि ह य ा त र ा द्द ह ल े ल् य ा व्यक्त ीच् य ा व् य द्द क्त म त्त् व ा व र अ व ल ंब ू ि अ स त े. क ध ी क ध ी ह ा ट प्प प ा क ा ह ी म द्द ह ि े द्द क ं व ा व ष े द्द ट क ू शकत ो. ३. अनुकूलन (Adaptation): ह ी ज ळ व ू ि घ ेण् य ा च् य ा प्र द्द ि य ेत ी ल श ेव ट च ा ट प्प प ा आ ह े. य ा म ध् य े द्द व ध र /द्दव ध वा व्य क्ती ए क ि व ी ि ज ी व ि स रू क रत ात. ह े ए ख ा द्य ा च े ि क स ा ि स् व ी क ा रि े य ाप ा स ू ि स रू ह ो त े आ द्द ि त् य ा म ळ े र् ू द्द म क ा ंच े प ि स ां घ ट ि (reorganisation of roles) आ द्द ि ि व ी ि म ैत्र ी-स ंब ंध द्द ि म ा भ ि ह ो त ा त. य ा ट प्प प्प य ात ‘ एक अद्दवव ाद्दहत व्यक्त ी’ म् ह ि ूि ि व ी ि ओ ळ खद ेख ी ल द्दव कद्दसत ह ो त े. ि क स ा ि आ द्द ि ब द ल ा च े ह े त ीि-अ व स् थ ा ंच े प्र ारूप प्र त् य ेक ा ल ा ल ा ग ू ह ो त ि ा ह ी . अ व स् थ ा ंच ा क ा ल ा व ध ी द ेख ी ल व् य क्त ी प र त् व े ब द लत ो. काही लोक ‘जद्दट ल शोक’ (‘complicated grief’) अ ि र्व ू शकत ात, ज्ज य ा म ध् य े त े काही म द्द ह ि े द्द क ं व ा व ष े श ो क क रि े स रू ठ े वत ा त द्द क ं व ा द्द प्र य munotes.in
Page 136
द्दवकास ात् म क म ािसश ास्त्र
136 व्यक्ती ला ज ा ऊ द ेि े ख ू प क ठ ी ि ज ा त े आ द्द ि त े म ृ त ज ो ड ी द ा र ा च् य ा आ ठ वि ी प न् ह ा प न् ह ा ज ग त राहत ात, ज्ज य ा म ळ े त् य ा ंच े सामान्य द्दिय ाशीलत ा द्द ब घ ड त े ( ह ॉ ल ंड आद्दि इ त र, २००९). ब ह ु त ेक ल ो क ा ंस ा ठ ी ज ो ड ी द ा र ा च् य ा म ृ त् य ूच्य ा क ा ह ी क ा ळ ा ि ंत र ज ी व ि प न् ह ा स ामान् य द्द ि य ा श ी ल त ेक ड े प र त य ेत े. उ त्त र-प्र ौढत् वात जोड ी द ा र ा च ा म ृ त् य ू ह ी ए क म ह त्त् व ा च ी घ ट ि ा अ स ू श क त े, कारि त ी व् य क्तीला स् व त ःच् य ा िश्वर स् वरूपाच ी आ ठ व ि क रू ि द ेऊ शकत े. ८.४ उत्तर-प्रौढावस्थेतील नातेसंबंधाचे स्वरूप (THE NATURE OF RELATIONSHIPS IN LATE ADULTHOOD) ⚫ उत्तर-प्रौढावस्थेतील सामाजिक संपकय (The social networks of late adulthood): य व ा प्र ौ ढ ा ंप्र म ा ि े व ृ द्ध प्र ौ ढ द ेख ी ल म ैत्र ी च ा आ ि ंद घ ेत ा त . म ैत्र ी ही उत्तर-प्र ौ ढ ा व स् थ ेत म ह त्त् व प ू ि भ र् ू द्द म क ा ब ज ा व त े. क ट ं ब ासह व् य त ी त क ेल ेल् य ा व ेळ े च् य ा त ल ि ेत द्द म त्र-पररवारासोबत व् य त ी त क ेल ेल ा ग ि व त्त ा प ू ि भ व ेळ ख र ो ख र च म ह त्त् व ा च ा म ा ि ल ा ज ा त ो . द्दमत्र-पररवाराक ड े त् य ा ंि ा ( व ृ द्ध ा ंि ा ) आ ध ा र प्र द ा त े म् ह ि ूि प ा द्द ह ल े ज ा त े. अ ँ स ब ेर ी (१९ ९७) य ा ंच्य ा अ भ् य ा स ा ि स ा र, प्र ौढ वय ातील लोक ि वी ि द्द मत्र-पररवार बि वण् य ात आ द्द ि त् य ा ंच् य ा श ी म ह त्त् व प ू ि भ स ंव ा द स ा ध ण् य ा तद ेख ी ल ग ंत ल ेल े अ स त ा त . मैत्री: उत्तर-प्रौढावस्थेत जमत्र महत्त्वाचे का असतात? (Friendship: why friends matter in late adulthood) य ा अ व स् थ ेद र म् य ा ि इ त र ि ा त े स ंब ंध ा ंच् य ा त ल ि ेत म ैत्र ी द्द व श ेष म ह त्त् व ा च ी म ा ि ल ी ज ा त े. म ैत्र ीच े म ह त्त् व ा च े ए क क ा र ि म् ह ि ज े त् य ा त स म ा द्द व ष्ट अ स ि ा र े द्द ि य ंत्र ि ा च े घ ट क , ज े क ौ ट ं द्द ब क स ंब ंध ा ंम ध् य े ि सत ात. द्दकमाि म ैत्र ीम ध् य े आप ि य ाच ी द्द ि व ड ू करू शकत ो, की आप ल्य ाला कोि आ व ड त े आ द्द ि क ो ि आ व ड त ि ा ह ी . द्द म त्र ा ंच् य ा द्द ि व ड ी व र व् य क्त ीं च े द्द ि य ंत्र ि अ स त े आ द्द ि ह े आ र ो न य ा स ा र ख् य ा द्द ि य ंत्र ि ाचा सामान्य अर्ा व अ स ि ा र े त् य ा ंच् य ा ज ी व ि ा त ी ल इ त र प ैल ू हात ाळण्य ास त् य ा ंि ा माि द्दसकदृ ष्ट ् य ा साहा य्य कर त ात (द्द स ंग आ द्द ि श्र ी व ा स् त व, २०१४) . म ैत्र ीच े स ंब ंध महत्त्व ाच े क ा बित ा त , य ा च े आ ि ख ी ए क क ा र ि म् ह ि ज े द्द ि म ा भ ि ह ो ि ा ऱ् य ा ि व ीि म ैत्र ीस ंब ंध ा ंच ी लवद्द चकता, जी उत्तर-प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ील व्यक्तीं ि ा र्ाव द्द ि क आधार (emotional support) प्र द ा ि क र त े, ज ी त् य ा ंि ा क ौ ट ं द्द ब क स ंब ंध द्द व स् क ळ ी त असल् य ा स य ा प ढ े द्द म ळ ि े श क् य होऊ शकत ि ा ह ी . व ा र ा ि स ी आ द्द ि उ त्त र प्र द ेश च् य ा ग्र ा म ी ि र् ा ग ा त ी ल व य व ष े ६ ० आद्द ि त् य ाहूि अद्दधक वयाच्या ६३० व ृ द्ध प्र ौ ढ ा ंव र ए क अ भ् य ा स क र ण् य ा त आ ल ा . य ा अ भ् य ा स ा ि े अ स े स चद्दवल े, की र् ारत ाच् य ा ग्रामी ि र्ागा त राह ि ा ऱ् य ा व ृ द्ध व् य क्त ींच े सामाद्द जक स ंप क ा भ त र ा ह ि े त् य ा ंि ा ि ैर ा श् य अ ि र् वण् य ा प ा स ू ि र ो ख त े (द्द स ंग, द्द स ंग आ द्द ि आ र ो द्द क य ा स ा म ी, २०१६) . य ा अ व स् थ ेद र म् य ा ि म ैत्र ी म ह त्त् व ा च ी क ा ब ि त े, य ा च े द्द त स र े क ा र ि म् ह ि ज े व ृ द्ध व् य क्त ीं ि ा य ा च ी जािी व होईल , क ी ज ो ड ी द ा र ल व क र द्द क ं व ा ि ंत र म ृ त् य ू प ा व ू शकत ो/त े. व ृ द्ध ा प क ा ळ ा त त् य ा ंिी त् य ा ंच ा जोडीदार गमावल ेल ा अ सण्य ाच ी शक्य त ा अ द्द ध क अ स त े. म ैत्र ी त् य ा ंि ा य ा ि क स ा ि ा च ा सामि ा करण् य ास स ा ह ा य् य क र त े आ द्द ि स ा ह च य भ (companionship) प्र द ा ि क र त े, ज े स रू व ा त ी स त् य ा ंच् य ा म ृ त ज ो ड ी द ा र ा ि े प्र द ा ि क े ल े ह ो त े. munotes.in
Page 137
उ त्तर - प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ी ल
सामाद्दजक आ द्दि व् य द्दक्तमत्त् व
द्दव क ा स - २
137 फक्त जोडीदारच ि ाही, त र द्द मत्र-म ैद्द त्र ि ी द ेख ी ल मरि पा वतात. त् य ा ंि ा त् य ा ं च् य ा द्द म त्र ा ंच् य ा म ृ त् य ू ल ा ह ी स ा म ो र े ज ा व े ल ा ग ू श क त े. ज व ळ च् य ा द्द म त्र / म ैद्द त्र ि ी च ा म ृ त् य ू द्द व श ेष त ः क ठ ी ि अ स ू शकत ो. ज्जया प्र कार े त े व ृ द्ध त् व ा त म ैत्र ी क ड े प ा ह त ा त त े द्द ि ध ा भ र र त क र त े , क ी द्दमत्र/म ैद्द त्र ि ी च् य ा म ृ त् य ूप्र द्दत त े द्द क त ी स ंव ेद ि ि म अ स त ी ल . प र ं त , ज र म ैत्र ी च ी व् य ा ख् य ा अ ि ेक उ प ल ब् ध म ैत्र ीं प ैक ी एक अश ी क े ल ी ग ेल ी, त र इ त र द्द म त्र ा ंच् य ा म ृ त् य ू ल ा ि व् य ा ि े त य ा र झ ा ल ेल् य ा द्दमत्र/म ैद्द त्र ि ीं च् य ा साह ा य् य ा ि े स ा म ो र े जात ा य ेऊ श क े ल. सामाजिक आधार: इतरांचे महत्त्व (SOCIAL SUPPORT- THE SIGNIFICANCE OF OTHERS) य श स् व ी व ृ द्ध त् व ा स ा ठ ी द्द म त्रपररव ार हा सामाद्द जक आधाराच ा (social support) एक अद्दत शय म ह त्त् व ा च ा स्त्र ो त आ ह ेत. साम ाद्दजक आधार हा काळज ीवा हू आद्दि स् वा रस् य असिाऱ् य ा व् य क्त ीं द्व ा र े प्र द ा ि क े ल ेल े स ा ह ा य् य , स ख द ा य क द्द स् थ त ी , आद्दि काळज ी य ा ंि ा उ ल् ल ेद्द ख त क र त ो . त ा ंद्द त्र क प्र ग त ीि े स ा म ा द्द ज क आ ं त र ज ा ल-स ंप क ा भ च ी स ंक े त स् थ ळ े (social networking sites) आद्दि स ा म ा द्द ज क प्र स ा र म ा ध् य म े (social media) य ा ंद्व ा र े द ेख ी ल सामाद्द जक आधाराच ी त र त ू द क ेल ी आ ह े. य ा म ळ े स ंप क भ द्द ट क व ू ि ठ े वि े, िव े स ंप क भ द्द व क द्द स त क रि े य ा स व भ ग ो ष्ट ीं च ी शक्य त ा स ल र् झ ा ल ी आ ह े, ज्ज य ा म ळ े उत्तर-प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ी ल व्यक्तींम ध् य े अद्दल प्तत ा (शारीररक, त स ेच र् ा व द्द ि क ) क म ी ह ो ण् य ा स म द त झ ा ल ी आ ह े. य ा त ा ंद्द त्र क प्र ग त ीि े उत्तर-प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ी ल व्यक्तीं ि ा स ा म ा द्द ज क र र त् य ा स ह र् ा ग ी ह ो ण् य ा स स ि म क े ल े आ ह े आ द्द ि द्द व द्द व ध द्द प ढ ् य ा ंम ध् य े ि ा त ेस ंब ंध द्द ि म ा भ ि क र ण् य ा त ह ी य ा ची मदत क ेली आ ह े. अ श ा प्र क ा र े, स ा म ा द्द ज क आ ंत र ज ा ल-स ंप क भ क र ि े आद्दि सामाद्द जक प्र सार-म ा ध् य म े व ृ द्ध व् य क्त ीं च् य ा ज ी व ि ा च ा द ज ा भ स ध ा र ण् य ा त ख ू प महत्त्व ाच ी र् ू द्द म क ा ब ज ा व ू श क त ा त . जय स् वा ल, प्र दीप आद्दि स ब्र म ण् य म (२०१५) य ा ंि ी ए क अ भ् य ा स क े ल ा . य ा अ भ् य ा स ा त ब ंग ळ ू रम ध् य े राहिाऱ् य ा १ ४ ० व ृ द्ध सहर्ागी झ ा ल े. १४० प ैक ी २५ व्यक्तीं ि ी प्र सार-म ा ध् य म ा ं च ा व ा प र क े ल ा . म ा त्र, १४० प ैक ी ११५ ल ो क ा ंि ी प्र सार-म ा ध् य म ा ं च ा व ा प र क े ल ा ि ाही. सहर्ा गी व्यक्तीं ि ी त् य ा ं च े ज ी व ि म ा ि (quality of life) उ ंच ा व ण् य ा स ा ठ ी प्र सार-म ा ध् य म ा ंच े महत्त् व द्दकती आ ह े, य ा द्द व ष य ी च च ा भ क े ल ी . प्र सार-म ा ध् य म े अ ि ेक फ ा य द े द्द म ळ व ण् य ा स ा ठ ी उ प य क्त ठ रू श कत ात. इ त र ा ंक ड ू ि द्द म ळ ा ल ेल ा सामाद्द जक आधार ए ख ा द्य ा व् य क्त ी ल ा इ त र ा ंची क ाळज ी आद्द ि द्द च ंत ा य ा ंद्व ा र े र् ा व द्द ि क बळ (emotional strength) द ेत ो . ज ो ड ी द ा र ा च् य ा म ृ त् य ू च ा स ा म ि ा क र ण् य ाद्दव षयी ची इ त र ा ंक ड ू ि प्र ाप्त झाल ेल ी म ा द्द ह त ी, द्द व श ेष त : ज ेव् ह ा त ी अ श ा ल ो क ा ंक ड ू ि य ेत े, ज्ज य ा ंि ी त ी पररद्दस् थत ी अ ि र् व ल ी आ ह े, एक ब ह ु म ो ल म ा द्द ह त ी प ू ि भ आधार (informational support) प्र दाि करू श क त े. द्द म त्र-म ैद्द त्र ि ी ए ख ा द्य ा च् य ा द्द च ंत ा स म ज ूि घ ेण् य ा स ि क् क ीच सि म असत ील. त स ेच, त े ज ी व ि ा त ी ल स म स् य ा ंचा सामि ा करण् य ा स ा ठ ी उ प य क्त स ू च ि ाद े ख ी ल द ेऊ श क त ी ल . य ा स ू च ि ा क ट ं ब ा त ी ल स द स् य ा ंक ड ू ि य ेण् य ाऱ् य ा स ू च ि ा ंप ेि ा अ द्द ध क द्द व श्व ास ा ह भ अ स ू श क त ा त . कधी कधी हा आध ार दृ ष्ट ी क ो ि ब द ल ण् य ा त आ द्द ि घ ट ि ा ंच े अ द्द ध क व स् त द्द ि ष्ठ प ि े म ू ल् यमापि करण्यात मदत करू शकत ात. त रीही, इ त र ल ो क ए ख ा द्य ा व ृ द्ध व् य क्त ी स ा ठ ी द ै ि ंद्द द ि काम े करू ि द ेि े य ा स ा र ख ी र् ौ द्द त क म द त द ेख ी ल प्र दाि करू शकत ात. द्द मत्र-म ैद्द त्र ि ींक ड ू ि प्र ाप्त हो िा रा munotes.in
Page 138
द्दवकास ात् म क म ािसश ास्त्र
138 आधार कठीि व त भ म ा ि स म स् य ा ंव र , ज स े क ी त्रास दाय क श ेज ा ऱ् य ाला ह ा त ा ळ ि े द्द क ं व ा त ट ल ेल े उ प क र ि द र स् त क र ि े य ा ंवरद ेख ी ल उ क ल प्र द ा ि क रू श क त ो. सामाद्द जक आधार क े व ळ प्र ा प्त क र ि ा ऱ् य ा ल ा च ि व् ह े, त र प्र द ा त् य ा ल ा ह ी म द त क र त े . ज े ल ो क आधार प्र दाि करत ात, त े स् व त : उ प य क्त असण्या च्य ा (usefulness) र् ा व ि ेच े म ो ठ े प्र म ा ि आ द्द ि उ ंच ा व ल ेल ा स् व-आदर (self-esteem) अ ि र् व त ा त . त े इ त र ा ंि ा म द त क र ि ा र े आ ह े त , ह ी ग ो ष्ट त् य ा ंि ा म ह त्त् व प ू ि भ अ स ल् य ा च ी र् ा व ि ा (feeling of importance) प्र द ा ि क र त े आ द्द ि त् य ा ंच े स्व-म ू ल् य (self-worth) द ेख ी ल स म ृ द्ध क रत े. त थाद्दप, म ह त्त् व ा च ा प्र श्न ह ा आ ह े, की कोि त् य ा प्र कारचा स ामाद्द जक आधार स व ा भद्दध क प्र र्ावी आ ह े? अ श ा ग ो ष्ट ी , ज स े क ी ज े व ि त य ा र क र ि े, एखाद्याला द्दच त्रपट पाहाय ला जाण्य ासा ठी सोबत करि े, की र ा त्र ी च् य ा ज े व ि ा स ा ठ ी क ो ि ा ल ा त र ी ब ो ल ा व ि े ? परस् परर्ाव (Reciprocity) ही अश ी अ प ेि ा आ ह े, क ी ज र द स ऱ् य ा व् य क्तीला सक ारात्म क आधार (positive support) प्र द ा ि क ेला, तर अ ख ेर ी स क े ल ेल्य ा उप कार ा ंच ी परतफ े ड ह ो ईल . स व ो त् क ृ ष्ट स ा म ा द्द ज क आधार त े आ ह ेत , ज े आधाराच ी परतफ े ड होण् य ा च् य ा श क् य त ेव र आ ध ा र र त आ ह ेत. पाद्दश्चमात्य स म ा ज ा ंम ध् य े व ृ द्ध प्र ौ ढ क े व ळ त् य ा स ंब ंध ा ंि ा म ह त्त् व द ेत ा त, ज ेथ े प र स् प रर्ाव श क् य आ ह े (ब ेक र, ब ेय ेि, आ द्द ि न् य ू ज म, २००३). ज ेव् ह ा आ ध ा र हा ए क त फ ी द्द क ं व ा अ स म द्द म त (asymmetrical) असत ो, त ेव् ह ा ि ा त ेस ंब ंध ज ा च क ह ो ण् य ा स स रू व ा त ह ो त े. ह े म ा ि द्द स क दृ ष्ट ् य ा अ स म ा ध ा ि क ारक अ स त े. ह े त े व् ह ा घ ड ण् य ा च ी श क् य त ा अ स त े, ज ेव् ह ा व्यक्ती व य ो व ृ द्ध ह ो त ा त , क ा र ि त् य ा म द त ी च ी प र त फ े ड क रू श क ि ा र ि ा ह ी त , ज्ज य ा म ळ े म ा ि द्द स क दृ ष्ट ् य ा आ ध ा र द ेि े ज ा च क ठ रू श क त े. ८.५ वृद्धत्व आजि कौटुंजबक नातेसंबंध (AGING AND FAMILY RELATIONSHIPS) ⚫ कौटुंजबक संबंध: गाठी ज्या बांधतात (FAMILY RELATIONSHIPS:THE TIES THAT BIND) ज र ी ज ो ड ी द ा र ा च ा म ृ त् य ू झ ा ल ा अ स ेल , त री ब ह ु त ेक व ृ द्ध व् य क्त ी एका म ो ठ ् य ा क ट ं ब ा च ा र्ाग असत ात. र् ा व ंड े , अ प त् य े आ द्द ि ि ा त व ंड े य ा ंच् य ा ब र ो ब र ी ल ि ा त ेस ंब ंध अ ज ूि ह ी अ द्द स् त त् व ा त अ स त े. ह े ि ा त ेस ंब ंध व ृ द्ध व् य क्त ीं ि ा त् य ा ं च् य ा जीव ि ाच्य ा अ ख ेरच्य ा ट प्प प्प य ात ध ैय भ (solace) आ द्द ि स ा ंत् व ि/स ख द ा य ी द्द स् थ त ी (comfort) य ा ंच ा एक अद्द त शय महत्त्व ाच ा स्रोत प्र दाि कर त ात. उत्तर-प्र ौढत् वात ील व्यक्तीं च्य ा जीवि ात ख ू प म ह त्त् व प ू ि भ अ स ि ा र े स ा म ा द्द ज क स ंब ंध म् ह ि ज े त् य ा ंच े त् य ा ंच् य ा क ट ं ब ा श ी अ स ि ा र े स ंब ंध . क ट ं ब ा ंत ग भ त व् य क्त ी च े क ट ं ब ा त ी ल द्द र् न् ि स द स् य ा ंश ी ि ा त ेस ंब ंध अ स ू श क त ा त आ द्द ि प्र त् य ेक ि ा त ेस ं ब ंध ा च ा व ृ द्ध व् य क्त ी च् य ा ज ी व ि ा व र व ेग ळ ा प्र र् ा व असतो . ए क ि ा त े ज े ख ू प म ह त्त् व ाच े अ स त े – त े म् ह ि ज े र् ा व ंड ा ंब र ो ब र ी ल ि ा त े. ह े ि ा त े म ह त्त् व ा च े आ ह े, क ा र ि र् ा व ंड ा ं ि ी त् य ा ंच् य ा बालप ि ा प ा स ू िच्य ा अ ि र्व ा ंच ी ए क म ेक ा ंश ी द ेव ा ि-घ ेव ा ि क े ल ेल ी अ स त े, ज े व ृ द्ध व् य क्त ी ल ा त् य ा ंच् य ा र् ा व ंड ा ं स ो ब त अ द्द ध क स् वस्थ munotes.in
Page 139
उ त्तर - प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ी ल
सामाद्दजक आ द्दि व् य द्दक्तमत्त् व
द्दव क ा स - २
139 (comfortable) बि वतात . अगदी ब ा ल प ि ी च े अ ि र् व ि क ा र ा त् म क अ स ल े, त री त् य ा ंच् य ा अ ि र् व ा च् य ा स ा म ा द्द य क स् वरू प ा म ळ े त् य ा ंि ा अ द्द ध क स् वस्थ व ा ट ू श क त े. ⚫ अपत्यांशी संबंध (RELATIONSHIPS WITH CHILDREN) प्र ौ ढ व् य क्त ी च े अ प त् य ा ंस ो ब त च े ि ा त े ह े र् ा व ंड ा ंच् य ा ि ा त् य ा प े ि ा ह ी त् य ा ंच् य ा ज ी व ि ा त ी ल अद्दधक महत्त्व ाची बाब अ स त े. जरी अ प त् य े त् य ा ंच् य ा प ा ल क ा ंस ो ब त र ा ह त ि स ल ी, त री पालक आद्दि अ प त् य े य ा ंम ध् य े प र स् प र स ंव ा द अ स त ो. अगदी अश ा य ग ा त ह ी, ज्ज य ा म ध् य े र् ौ ग ो द्द ल क दृ ष्ट ् य ा ए क ा द्द ठ क ा ि ा ह ूि द स ऱ् य ा द्द ठ क ा ि ी ज ा ि े श क् य अ स त े, ब ह ु त ेक प ा ल क आद्दि अ प त् य े क े व ळ र् ौ ग ो द्द ल क च दृ ष्ट ् य ा च ि व् ह े, त र माि द्द सक दृ ष्ट ् य ाद ेख ी ल जवळ र ा ह त ा त . ए क ा स ंश ो ध ि अ भ् य ा स ाि े अ स े द श भ द्द व ल े, की ७५% अ प त् य े त् य ा ंच् य ा प ा ल क ा ंप ा स ू ि ३ ० द्द म द्द ि ट ा ंच् य ा प्र वा साच् य ा अ ंत र ा व र र ा ह त ा त. पालक आद्दि अ प त् य े अ ि ेक द ा र् ेट त ा त आ द्द ि ए क म े क ा ंशी ब ो ल त ा त . म ल ा ंप ेि ा म ल ीं च ा प ा ल क ा ंच् य ा स ंप क ा भ त राहण्या चा कल अद्दधक अस त ो. अ प त् य ा ंि ा वद्द डल ा ंप ेि ा अ द्दध क आ ई च् य ा स ंप क ा भ त राहि े आ व ड त े ( ब ड भ-ि े व् ह ि आ द्दि इ त र, २०१२) . ब ह ु त ेक व ृ द्ध व् य क्त ीं ि ा द्दकमाि एक अ स े अ प त् य अ स त े, ज े त् य ा ंच् य ा जवळपास राहत े. क ट ं ब ा त ी ल स द स् य अ ज ूि ह ी ए क म ेक ा ंि ा म ह त्त् व प ू ि भ म द त प्र दा ि करत ात. पालक आद्दि अ प त् य े य ा ंच ी प्र ौढ अ प त् य ा ंि ी त् य ा ंच् य ा प ा ल क ा ंश ी क स े व ा ग ा व े, य ाबिल एकसारखा दृद्द ष्ट कोि असत ो. प ा ल क ा ंच ी अ प ेि ा अ श ी अ स त े, की अ प त् य ा ंि ी र्ा वद्द ि क आद्द ि आ द्द थ भ क आधार द्यावा . त् य ा ंि ी प ा ल क ा ंश ी त् य ा ंच् य ा व ैद्य क ी य स म स् य ा ंब ि ल ब ोल ा व े (फ ं क, २०१०). य ा अ व स् थ ेत , पालक आद्दि अ प त् य ा ंम ध ी ल ि ा त ेस ंब ंध अ स म द्द म त अ स ण् य ा च ी श क् य त ा अ स त े, अश ा प ा ल क ा ंच्य ा बाबत ीत, ज े त् य ा ंच् य ा अ प त् य ा ंश ी अ द्द ध क स ंव ा द घ ड ा व ेत , अ श ी इ च्छ ा बाळगत ात, तर अ प त् य ा ंि ा त् य ा ंच् य ा प ा ल क ा ंक ड ू ि अ द्द ध क स् व ा त ंत्र् य आ द्द ि स् वा य त्तता (autonomy) ह व ी अ स त े. ज र ी , द ो घ ा ंि ी स ह म त ी द श भ द्द व ल ी , क ी अ प त् य ा ंि ी पालक ा ंि ा व ैद्य क ी य स म स् य ा ंब ा ब त साहा य्य क र ा व े आ द्द ि त् य ा ंि ा र्ा वद्द ि क काळज ी (emotional care) प्र दाि क रावी , त री अ प त् य े प ा ल क ा ंच् य ा त ल ि ेत अ द्द ध क द ूरस्थ ि ा त ेस ंब ंध ठ े व ण् य ा स प्र ा ध ा न् य द ेऊ श क त ा त . प ा ल क ा ंच ा द्द व क ा स ात ील वा ट ा मोठा अ स ल् य ा ि े त े त ड ज ो ड क र ण् य ा च ी आ द्द ि आ व श् य क प ा त ळ ी प य ां त ि ा त ेस ंब ंध ा त व्यस्त राहण् य ा च ी श क् य त ा अ द्द ध क अ स त े. प ा ल क ा ंि ा ि ेह म ी च त् य ा ं च् य ा म ल ा ंच्य ा बाबत ीत अद्दधक स् व ारस् य आद्दि द्द च ंत ा अ स त े. व ृ द्ध पालक आद्दि अ प त् य े य ा ंच् य ा त ी ल ि ा त ेस ंब ंध आवश्य करर त् य ा एकत फी अ स ेल च अ स े ि ाही. अ ि ेक प्र ौ ढ त् य ा ंच् य ा व ृ द्ध प ा ल क ा ंक ड ू ि स ल् ल ा, माद्दहत ीपर द्द क ं व ा क द ा द्द च त अगदी आ द्द थ भ क आ द्द ि इ त र र् ौ द्द त क म द त ी स ा ठ ीद ेख ी ल स ा ह ा य् य घ े ऊ श क त ा त (ड ा य म ंड, फ ा ग ंड े स आ द्द ि ब ट र व थ भ, २०१०). munotes.in
Page 140
द्दवकास ात् म क म ािसश ास्त्र
140 नातवंडे आजि पतवंडे (GRANDCHILDREN AND GREAT GRANDCHILDREN): आज ी-आ ज ो ब ा त् य ा ंच् य ा ि ा त व ं ड ा ंस ो ब त द्द क त ी प्र म ा ि ा त ग ं त ल े ल े असत ात , य ात फरक असत ो. ज े ग ंत ल ेल े आ ह ेत त् य ा ंच् य ा प ैक ी द ेख ी ल काही ि ा त व ंड ा ं च् य ा थ ेट स ंग ो प ि ा त सहर्ा ग ी होि े ट ाळत ात. त थाद्दप, अ स े अ ि ेक आ ज ी-आ ज ो ब ा आ ह े त, ज े त् य ा ंच् य ा स ा म ा द्द ज क आ ंत र ज ा ल-स ंप क ा भ च ा ए क र् ा ग म् ह ि ू ि ि ा त व ंड ा ंच े स ंग ो प ि क र ण् य ा त र् ा ग घ ेत ा त ( क ो ल आ द्द ि ह ट भ द्द व ग, २०१०, २० ११). अभ्यास अ स े द श भ द्द व त ो , की आ ज ो ब ा ंच् य ा त ल ि ेत आ ज ीं च ा आ प ल् य ा ि ा त व ंड ा ंच े स ंग ो प ि करण् य ा त अ द्द ध क ग ंतण् य ा क ड े कल असतो. ि ा त व ंड ा ंम ध् य े त् य ा ंच् य ा आज ी-आ ज ो ब ा ंद्दव ष य ी असिाऱ् य ा र् ा व ि ा ंम ध् य ेह ी द्द ल ंग र् ेद असत ात. ब ह ुत ेक य व ा प्र ौ ढ ि ा त व ंड ा ंि ा त् य ा ं च् य ा आ ज ी, द्द व श ेष त : आ ईची आई - maternal grandmother, जवळच्य ा वा ट त ात ( ह ेद्द स् ल प, शोर, आ द्द ि ह ेंड स र स ि, २०००). द्द ल ंग-द्दर्न् ित ेव्य द्दतररक्त स ा ंस् क ृ द्द त क र् ेदद ेख ी ल ि ा त व ंड ा ंश ी अ स ि ा र े स ंब ंध द्द ि ध ा भ र र त क र त ा त . आद्दिकि अ म ेर र क ि आ ज ी-आज ोबा सामान् य त ः गौरविी य आज ी-आ ज ो ब ा ंप ेि ा त् य ा ंच् य ा ि ा त व ंड ा ंम ध् य े अद्दधक ग ंत ल ेल े अ स त ा त . आ द्द ि क ि अ म ेर र क ि ि ा त व ंड े र् ा व द्द ि क दृ ष्ट ् य ा त् य ा ं च् य ा आज ी-आ ज ो ब ा ंच् य ा ज व ळ असत ात. गौरवि ीय म ल ा ंच् य ा ज ी व ि ा प े ि ा आ द्द ि क ि अ म ेर र क ि म ल ा ंच् य ा ज ी व ि ा त आ ज ो ब ा म ह त्त् व ा च ी र् ू द्द म क ा बजावतात. ह ा फरक गौरव िी य ल ो क ा ंच् य ा त ल ि ेत आ द्द ि क ि अ म ेर र क ि क ट ं ब ा ंम ध् य े अ स ि ा ऱ् य ा ब ह ु द्द व ध द्द प ढ ् य ा ंच् य ा अ द्द स् त त् व ा म ळ े अ स ू शकतो. अ श ा क ट ं ब ा ंम ध् य े ि ा त व ंड ा ंच् य ा स ंग ो प ि ा त आ ज ी-आ ज ो ब ा द ेख ी ल महत्त्व ा ची र् ू द्द म क ा ब ज ा व त ा त ( ग ेल म ि आद्दि इ त र , २०१४). गौरवि ी य आ द्द ि आ द्द ि क ि अ म ेर र क ि पिजी-प ि ज ो ब ा ं च् य ा (great grandparents) जीवि ात प त व ंड े (great-grandchildren) क म ी म ह त्त् व ा च ी र् ू द्द म क ा ब ज ा व त ा त . ब ह ु त ेक पिजी-पिज ो ब ा ंच े त् य ा ंच् य ा पत व ंड ा ंश ी ज व ळ च े स ंब ंध ि स त ा त . प्र ेम ळ आ द्द ि ज व ळ च े ि ा त े त ेव् ह ा च द्द ि म ा भ ि ह ो त े, ज ेव् ह ा पत व ंड े आ द्द ि पिजी-पिज ो ब ा र् ौ ग ो द्द ल क दृ ष्ट ् य ा ए क म ेक ा ंच् य ा ज व ळ र ा ह त ा त ( म ॅ क क ो ि ेल, २०१२) . त ल ि ा त् म क दृ ष्ट ् य ा, व ृ द्ध व् य क्त ी च े पत व ंड ा ंश ी अ स ि ा र े ि ा त ेस ंब ंध कमीत कमी असत ा त . य ासाठी द्दर्न् ि कारि े आ ह े. पद्दहल े, आज ी-आज ोबा पिजी-पिजोब ा ं च ी अ व स् थ ा ग ा ठ ेप य ां त व ृद्ध प्र ौढ इ त क े व ृ द्ध होत ात, क ी त् य ा ंच् य ा पत व ंड ा ंस ो ब त ज व ळ च े स ंब ंध द्द ि म ा भ ि क र ण् य ा स ा ठ ी त् य ा ंच् य ा क ड े ज ा स् त श ा र ी र र क द्द क ं व ा म ा ि द्द स क ऊ ज ा भ ि स त े. द स र े, पत व ंड ा ंच ी स ंख् य ा स ा म ा न् य त : अद्दधक अ स त े, त् य ा म ळ े त् य ा ंच् य ा श ी ज व ळ च े स ंब ंध द्द ि म ा भ ि क र ण् य ा स ा ठ ी त् य ा ंच ा म ा ग ो व ा ठ े व ि े ख ू प क ठ ी ि अ स त े. द्द त स र े, व ृ द्ध त् व ाच ी प्र द्द ि य ा व ृ द्ध व् य क्त ी म ध् य े ि ा त व ंड ा ंस ह उ ब द ा र स ंब ं ध राखण्य ास ाठी आवश्य क शारी र रक आद्दि मािद्द सक स ंस ा ध ि ा ं त घट क र त े. पत व ंड ा ंश ी स ंब ंध ज र ी म य ा भ द्द द त अ स ल े, त र ी त् य ा च े अ ि ेक फ ा य द े आ ह ेत . स ख-द : ख व ा ट ू ि घ ेण् य ा स ा ठ ी क ो ि ी त र ी ज व ळ असल् य ा म ळ े पिजी-पिज ो ब ा ंि ा त् य ा च ा र् ा व द्द ि क फ ाय दा होत ो. पत व ंड े अ स ि े ह े पिजी-पिज ो ब ा ंस ा ठ ी हा स ंक े त अ स त ो , क ी त् य ा ंच े क ट ं ब अ ख ंद्द ड त आ ह े, ज े क ट ं ब ा त ी ल स द स् य ा ंच् य ा द ी घ ा भ य ष् य ा च े ए क ख र े द्द च न् ह आ ह े. प ढ े ज स े वय वा ढत ज ा त े , ज री शारीररक आर ोनय ाच ा ऱ्हा स हो त असल ा, त री पत व ंड े अ स ि े ह े व ृ द्ध व् य क्त ी ल ा त ंत्र ज्ञ ा ि ा त ील ि व ी ि प्र ग त ी म ळ े पत व ंड ा ंच् य ा आ य ष् य ा त ह ी श ा र ी र र क य ो ग द ा ि द ेण् य ा स म द त करत े. munotes.in
Page 141
उ त्तर - प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ी ल
सामाद्दजक आ द्दि व् य द्दक्तमत्त् व
द्दव क ा स - २
141 ८.६ वृद्धांच्या शोषिाची कारिे आजि प्रजतबंध (CAUSES AND PREVENTION OF ELDER ABUSE) ⚫ वृद्धांचे शोषि: नातेसंबंधांत दोष जनमायि होिे (ELDER ABUSE: RELATIONSHIPS GONE WRONG) जरी आ प ल् य ा ल ा अ स े व ा ट ू श क त े, की व ृ द्ध ा ंच् य ा शोष िाची (elderly abuse) प्र क र ि े द द्द म भ ळ आ ह ेत, प र ं त आ क ड े व ा र ी अ स े स ू द्द च त क र त े, की आ प ि द्द व च ा र क र त ो त् य ा प ेि ा ह े अ द्द ध क स ा म ा न् य आ ह े. जवळप ास द्द ि म् म् य ा व ृ द्ध व् य क्त ीं ि ी शोष िाच े व ै य द्द क्त क अ ि र् व ि ों द व ल े आ ह ेत . ल ो क स ंख् य ा श ा स्त्र ी य दृ ष्ट ् य ा व य व ष े ६ ० त े ६९ वय ोगटात ील व्यक्ती आ द्द ि द्द स्त्र य ा य ा ंच् य ा व र अ त् य ा च ा र ह ो ण् य ा च ी श क् य त ा अद्दधक अ स त े ( ह ेल् प ए ज इ ंद्द ड य ा र र प ो ट भ, २०१५). शोषिाचा हा प्र कार ३ घ ट क ा ंच् य ा स् व रू प ा ंत स म ज ूि घ ेत ल ा जाऊ शकत ो: शोषिाची व ैद्द श ष्ट ् य े, श ो ष ि ा श ी स ंब ंद्द ध त क ौ ट ंद्दबक आद्दि सामाद्द जक घ ट क ा ंच ी व ैद्द श ष्ट ् य े. सामाद्द जक-लोकस ा ंद्द ख् य क ी य दृ ष्ट ् य ा श ो ष ि झ ा ल ेल े ल ो क अ स े असत ात, ज े क म ी द्दि रोगी, अद्दल प्त आ द्द ि क ा ळ ज ी घ ेि ा ऱ् य ा ंच् य ा घ र ा त र ा ह त ा त . शोषि सामान् य त ः काळज ीवा हू व्यक्तीं वरील (caregiver) र् ा व द्द ि क आ द्द ि आ द्द थ भ क अ व ल ंद्द ब त् व ा श ी स ंब ंद्द ध त आ ह े. ज्ज य ा क ट ं ब ा ंम ध् य े शोषि होत े, त् य ा क ट ं ब ा श ी स ंब ंद्द ध त घ ट क अ स े द श भद्दवत ात, की शोषि ह े क ा ळ ज ीवा हू व्यक्तीं वरील आ द्द थ भ क, माि द्दसक आद्दि सामा द्दजक द ब ा व ा ंश ी स ंब ंद्द ध त आ ह े, ज्ज य ा म ळ े त्य ा शोषिात्मक व त भ ि ा त (abusive behaviour) ग ंततात . ह ेल् प ए ज इ ंद्द ड य ा च् य ा अ ह व ा ल ाि े (HelpAge India Report) बदलत् य ा स ा म ा द्द ज क र् ा व द्द ि ष्ठ े ल ा (ethos) द ेख ी ल व ृ द्ध ा ंच्य ा शोषिाल ा क ा र ि ी र् ू त ठ र ि ारा घटक म ा ि ल े आ ह े. त् य ा म ळ े श ो ष ि ा ल ा ह ा त ा ळण्य ासा ठी श ो ष ि ा स क ा र ि ी र् ू त ठ र ि ा ऱ् य ा स व भ त ीि घ ट क ा ंक ड े ल ि द ेि े आ व श् य क आ ह े. प्र ौ ढ ा ंिा सिम क र ि े म ह त्त् व ा च े आ ह े. आ ि ख ी ए क म ह त्त् व ा च ा घ ट क म् ह ि ज े क ट ं ब ा ंि ा उ त्त र-प्र ौढत् वा त ील समस् य ा हात ाळण्यास साहा य्य करण्यास ाठी क ौ ट ं द्द ब क उप चा रपद्धत ींि ा (family interventions) प र र ि ा म क ा र क र र त् य ा प्र स् त त क रि े. व ृ द्ध व् य क्त ीं च ी क ा ळ ज ी घ ेण् य ा स ा ठ ी क ट ं ब ा ल ा आ व श् य क आ ध ा र द ेण् य ा स ा ठ ी स ा म ा द्द ज क स ंस् थ ा स् थ ा प ि क े ल् य ा ज ा ऊ श क त ा त . उ द ा ह र ि ा थ भ, क ट ं ब द्द व श्र ा ंत ी घ ेत अ स त ा ि ा व ृ द्ध व् य क्त ी च ी क ा ळ ज ी घ ेण् य ा स ा ठ ी क ट ं ब ा ल ा स् व य ंस ेव क प्र द ा ि क र ि े ह े क ट ंब ा ल ा म ा ि द्द स क द्द द ल ा स ा द ेऊ श क े ल . अ श ा प्र क ा र े, एक समग्र काळ जी श ो ष ि ा च ा प्र ब ंध क रण्य ासाठ ी म द त क र े ल . ⚫ वृद्ध व्यिींचे संरक्षि करण्यासाठी कायदेशीर तरतुदी (LEGAL PROVISIONS TO PROTECT THE ELDERLY PERSONS) र्ारतीय का यदा व् य व स् थ ेि े (Indian legal system) व ृ द्ध व् य क्त ीं च् य ा स ंर ि ि ा स ा ठ ी क ा ह ी त र त द ी क े ल् य ा आ ह ेत . य ा स ंब ंध ी क ा ह ी म ह त्त् व ा च े क ा य द े प ढ ी ल प्र म ा ि े आ ह ेत- (१) १९५६ च् य ा द्द ह ंद ू द त्त क आ द्द ि द ेख र् ा ल क ा य द्य ा त (Hindu Adoption and Maintenance Act of 1956) अ स े म् ह ट ल े आ ह े, की अ प त् य ा ंि ी त् य ा ंच् य ा व ृद्ध प ा ल क ा ंच ी क ा ळ ज ी घ ेि े आ द्द ि त् य ा ंच् य ा द ेख र् ा ल ी स ा ठ ी आ द्द थ भ क साहाय्य प्र दाि munotes.in
Page 142
द्दवकास ात् म क म ािसश ास्त्र
142 क र ि े ब ंध ि क ा र क अ स ेल . ए ख ा द्य ा व ृ द्ध व् य क्त ी ि े द्दतच्य ा अ प त् य ा ंव र द ल भ ि क े ल् य ा ब ि ल ख ट ल ा र् र ल ा, तर काय दा अ प त् य ा ंि ा द ेख र् ा ल ी स ा ठ ी प ैस े द ेण् य ा स र् ा ग प ा ड ू श क त ो. द ेख र् ा ल म् ह ि ूि र् र ा व ी ल ा ग ि ा र ी र क् क म व ा ज व ी इ च् छ ा ंच े समाध ा ि , त् य ा ंच ी स द्य द्द स् थ त ी इ त् य ा द ी घ ट क ा ंच् य ा आ ध ा र े ठ र व ल ी ज ा त े. (२) फौ जदारी प्र द्द ि य ा स ंद्द ह त ेचा कलम १२५ द ेख ी ल ज े व ृ द्ध प ा ल क स् व त ः च ी क ा ळ ज ी घ ेऊ श क त ि ा ह ी त, त् य ा ंच् य ा स ा ठ ी अ प त् य ा ंक ड ू ि र . ५ ० ० /- प्र दाि करत ो. हा काय दा क ा य द्य ा च े प ा ल ि ि क र ि ा ऱ् य ा ंि ा क ा य द ेश ी र द्द श ि ा ह ो ई ल, य ाच ीह ी हमी द ेत ो. (३ ) प ा ल क आ द्द ि ज्ज य ेष्ठ ि ा ग र र क ा ं च ी द ेख र् ा ल आ द्द ि क ल् य ा ि (Maintenance and Welfare of Parents and Senior Citizens - MWPSC) य ा क ा य द्य ा ि स ा र, ज े प ा ल क आ द्द ि आ ज ी-आ ज ो ब ा स् व त ः च ी क ा ळ ज ी घ ेण् य ा स अ स म थ भ आ ह ेत, त े रू . १०, ० ००/- प य ां त द ेख र् ा ल ी च ी म ा ग ि ी क रू श क त ा त. य ा काय द्य ात अ प त् य ा ंच् य ा जबा बदारीप्र म ा ि े व ृ द्ध ा ंच ी क ा ळ ज ी घ ेण् य ा च ी त र त ू द ह ी र . ५०००/- स ो ब त प ा ल क ा ंि ा स ो ड ू ि द्द द ल् य ा स ३ म द्द ह न् य ा ंप य ां त च् य ा काराव ास ाच ी द्दश िा आ ह े. ८.७ सारांश ल ो क स ेव ा द्द ि व ृत्त ी श ी ज ळ व ू ि घ ेत अ स त ा ि ा म ध च ंि कालावध ी (honeymoon period), द्दव रक्ती (disenchantment), प ि द्द द भ श ा द्द र् म ख त ा (reorientation), स ेव ा द्द ि व ृ त्त ी द्द द ि च य ा भ (retirement routine) आद्दि समाप्ती (termination) अ श ा अ ि ेक अ व स् थ ा ंम ध ूि म ा ग भ ि म ि करू शकत ात. ज े ल ो क द्द ि व ृ त्त ह ो त ा त, त् य ा ंि ी अ द्द ध क ा द्द ध क स व ड ी च् य ा व ेळ े च ा द ी घ भ क ा ळ र् रू ि क ा ढ ल ा प ा द्द ह ज े. ज े स व ा भ द्द ध क य श स् व ी आ ह ेत, त े प ढ े य ो ज ि ा आखत ात आद्दि त् य ा ंच् य ा द्द वद्द वध आवड ी जोपास त ा त . द्द ि व ृ त्त झ ा ल ेल े ल ो क अ ि ेक द ा म ध च ंि काला वध ी (honeymoon period), द्दव रक्ती (disenchantment), प ि द्द द भ श ा द्द र् म ख त ा (reorientation), स ेव ा द्द ि व ृ त्त ी द्द द ि च य ा भ (retirement routine) आद्दि समाप्ती (termination) अ श ा अ ि ेक अ व स् थ ा ंम ध ूि व ा ट च ा ल करतात . द्द ि व ृ त्त ी स ा ठ ी अ ि ेक द ा व ैव ा द्द ह क ज ी व ि ा त ी ल स ा म र्थ य भ स ंब ंध ा ंच ी प ि र भ च ि ा क र ा व ी ल ा ग त े. जरी व ृ द्ध ा प क ा ळ ा क ड े झ क त अ स त ा ि ा उ द्भ व ि ा ऱ् य ा म ो ठ ् य ा ब द ल ा ंम ळ े य ेि ा र े त ि ा व स म स् य ा द्द ि म ा भ ि क रू श कतात, त री द्दव वा ह ह े ि ंत र च् य ा जीविात स ा म ा न् य त : आ ि ंद ी र ा ह त ा त. प र ष ा प ेि ा स्त्र ीला घट स् फ ो ट घ ेि े सामान् य त ः अद्दधक कठीि जात े. य ा च े अ ंश त ः कारि म् ह ि ज े द्द व व ा ह ा स ंब ंध ी म ा न् य प्र द्द त म ा ंच ा (marriage stereotypes) अ ख ंद्द ड त असिारा प्र र्ाव . जोडीदाराच् य ा आर ोनय ातील द्दबघा ड ह ा द स ऱ् य ा जोडीदारा ला - द्द व श ेष त : प त् ि ीला - काळज ीव ाहक (caregiver) बिव ू श क त े, ज े आ व् ह ा ि े आ द्द ि मोबदला दोन् हीह ी घ ेऊ ि य ेऊ शकत े. जोडीदाराचा म ृ त् य ू ह य ा त अ स ल ेल् य ा जोडीदारा स ि व ी ि स ा म ा द्द ज क र् ू द्द म क ा स् व ी क ा रि े, सोबती आद्दि क ा य भ-र् ा ग ी द ा र ा च् य ा अ ि प द्द स् थ त ीशी स म ा य ो ज ि क र ि े, ि वी ि सामा द्दजक जी वि त य ार करि े आ द्द ि आ द्द थ भ क स म स् य ा ंच े द्द ि र ा क र ि क रि े य ा साठी सक्ती करत ो. स ंश ो ध क ा ंि ी व ैध व् य ाशी munotes.in
Page 143
उ त्तर - प्र ौ ढ ा व स् थ ेत ी ल
सामाद्दजक आ द्दि व् य द्दक्तमत्त् व
द्दव क ा स - २
143 (widowhood) ज ळ व ू ि घ ेण् य ा च े त ी ि ट प्प प े ओ ळ ख ल े आ ह ेत: त य ारी (preparation), शोक (grief), शोकम न ि ह ो ि े (mourning), आ द्द ि अ ि क ू ल ि (adaptation). काही ल ोक कधीही अ ि क ू ल ि अ व स् थ ेत पोहोच त ि ाहीत. म ैत्र ी ही ि ंत र च् य ा ज ी व ि ा त द ेख ी ल ख ू प म ह त् व ाची आ ह े, कारि त ी व ैय द्द क्त क द्द ि य ंत्र ि (personal control), सामाद्द जक आधार (social support) आ द्द ि स म व य स् क ा ंक ड ू ि स ा ह च य भ (companionship from peers) ह े स व भ अ श ा व् य क्त ीं क ड ू ि प्र द ा ि क र त े, ज े व ृ द्ध प्र ौ ढ ा ंच् य ा र् ा व ि ा आ द्द ि स म स् य ा स म ज ूि घ ेण् य ा च ी श क् य त ा अ सत े. क ौ ट ं द्द ब क ि ा त ेस ंब ंध (Family relationships), द्द व श ेष त ः र् ा व ंड ा ंस ह आ द्द ि अ प त् य ा ंस ो ब त च े ि ा त े, व ृ द्ध ाप क ा ळ ा त ी ल ल ो क ा ंि ा ख ू प म ो ठ ा र् ा व द्द ि क आ ध ा र (emotional support) द ेत ा त . क ौ ट ं द्द ब क ि ा त ेस ंब ंध ब ह ु त ेक व ृ द्ध ल ो क ा ंच् य ा ज ी व ि ा च ा अ ख ंड र् ा ग अ स त ा त . व ृ द्ध-शोषिात (Elderly abuse) सामान् य त : स ामाद्द ज क दृ ष्ट ् य ा ए क ा क ी (socially isolated) व ृ द्ध प ा ल क, ज्ज य ा ंच े आ र ो न य च ा ंग ल् य ा द्द स् थ त ी त ि स त े आद्दि ए क काळज ीव ाहक (caregiver) , ज्ज य ा ंि ा प ा ल क ा ं च् य ा ज ब ा ब द ा र ी च् य ा ओ झ् य ा ि े द ड प ल े ग ेल े अ स त ा त , य ा ंच ा स म ा व ेश अ स त ो. प ा ल क , ज े स ा म ा द्द ज क दृ ष्ट ् य ा अ द्द ल प्त (socially isolated) असत ात आद्दि त् य ा ंच े आ र ो न य च ा ंग ल् य ा द्द स् थ त ी त ि स त े, त् य ा ंच े अ श ा अ प त् य ा ंक ड ू ि श ो ष ि क े ल े ज ा ऊ श क त े, ज्ज य ा ंि ा क ा ळ ज ी व ा ह क म् ह ि ू ि क ा म क र ण् य ा स र् ा ग प ा ड ल ेल े अ स त े. व ृद्ध ा ंच े शोष ि रोखण्य ाच ा सव ो त्त म म ा ग भ म् ह ि ज े क ा ळ ज ी व ा ह क ा ंि ी अ व क ा श घ ेि े आद्दि स ामाद्दजक आ ध ा र प्र ा प्त क र ि े, य ा च ी ख ा त्र ी करूि घ ेि े. ८. ८ प्रश्न १. द्द ि व ृत्त ह ो ण् य ाच्या सकारात्मक आद्दि ि कारात्म क ब ा ब ी , त स ेच द्द ि व ृ त्त ल ो क ज्ज य ा स ा म ा न् य अ व स् थ ा ंम ध ू ि व ा ट च ा ल क रत ा त त् य ा च ा स ा र ा ंश द्य ा . २. उत्तर-प्र ौ ढ ा व स् थ ेत द्द व व ा ह क स ा ह ो त ो, य ा च े व ि भ ि क र ा . ३. उत्तर-प्र ौ ढ त् व ा द र म् य ा ि ज ो ड ी द ा र ा च् य ा म ृ त् य ूप्र द्दत सामान्य प्र द्द त द्द ि य ा ंच े व ि भ ि क र ा . ४. उत्तर-प्र ौढत् वा त ील स ंब ंध ा ंच् य ा स् व रू प ा व र च च ा भ क र ा . ५. व ृ द्ध ा प क ा ळ ा क ड े झ क ि े ह े क ौ ट ं द्द ब क ि ा त ेस ंब ंध ा ं ि ा कस े प्र र् ा द्द व त क र त े, त े स् प ष्ट क र ा . ६. व ृ द्ध-शोषि (elderly abuse) क श ा म ळ े ह ो त े आ द्द ि त े क स े ट ा ळ त ा य ेई ल, य ा व र च च ा भ करा. ८.९ संदभय १. Feldman, R. S. (2014). Development across the Life Span. (7th Ed). New Jersey: Pearson Education. munotes.in